Qarabağ cəbhəsində, eləcə də Azərbaycan-Ermənistan sərhədində təxminən bir ay davam edən nisbi sakitliyə erməni tərəfi iyulun 18-dən etibarən son qoydu.
Həmin gün saat 00:20 radələrində Ermənistan silahlı qüvvələrinin bölmələri tərəfindən Ermənistanın Noyemberyan rayonunun Zorakan kəndi istiqamətindən iriçaplı silahlardan atəş açılmaqla atəşkəs rejimi pozuldu və Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndi yaxınlığındakı sərhəd döyüş məntəqəsinin mövqeləri atəşə tutuldu. Nəticədə Azərbaycanın Dövlət Sərhəd Xidmətinin hərbi qulluqçusu yaralandı.
Bu hadisədən sonra atəşkəs həm Qarabağ cəbhəsində, həm də Ermənistanla sərhəd rayonlarda ardıcıl şəkildə pozulmağa başladı. İyulun 28-də isə ordumuzun cavab atəşi ilə bir erməni əsgəri öldürüldü, 29-da isə daha biri erməni əsgəri yaralandı.
Bəs, cəbhə xəttində iyun ayının 22-dən iyulun 18-dək davam edən nisbi sakitlik niyə pozuldu?
Bu sualı cavablandırmaq çətindir. Lakin bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, iyulun 17-də erməni mətbuatında bir xəbər yayıldı ki, guya Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Naxçıvan istiqamətindən Vayocdzor əyalətinin Yelpin kəndini atəşə tutub.
Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi isə erməni tərəfinin iddialarını təkzib etdi.
Lakin məhz bu xəbərlər yayıldıqdan sonra ermənilər cəbhə xəttində atəşkəsi pozdular, üstəlik, adəti üzrə Qarabağ istiqamətindən deyil, Ermənistan-Azərbaycan sərhəddindən. Ermənistan tərəfinin bu təxribatları isə Azərbaycanın müdafiə sturkturları tərəfindən vaxtında və düzgün analiz edildi və nəticədə düşmənin bir əsgəri öldürüldü, iki əsgəri isə yaralandı...
Atəşin hec cür kəsilmədiyi atəşkəsdən tərəflər nə qazanır?
Ümumiyyətlə, münaqişədə olan tərəflər kimi iki xalq və iki dövlət düşünməlidir: “Atəşin hec cür kəsilmədiyi atəşkəsdən tərəflər nə qazanır?”
Qazancları bilmirik, amma itkiləri araşdırdıq...
Təəssüf ki, bu araşdırmanı həyata keçirərkən Müdafiə Nazirliyi, Statisitika Komitəsi və ya başqa bir dövlət qurumundan heç bir rəsmi və konkret məlumat ala bilməmişik. Ona görə də qeyd etdiyimiz rəqəmlər, adətən hər iki tərəfdən də təsdiqlənən, mətbuata məlum olan informasiyalar əsasında ifadə edilib.
2003-2017-ci illər – atəşkəsin “kəskin dövrü”
2003-2017-ci illərdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 387 hərbi qulluqçusu erməni gülləsindən (o cümlədən mina və sursat partlayışından) dünyalarını dəyişiblər. İtkilərlə bağlı rəqəmlər sosial şəbəkələr və KİV üzərində aparılan davamlı monitorinq nəticəsində ortaya çıxıb. Qeyri rəsmi məlumatlara görə atəşkəs dövründə 1008 şəhid vermişik, 1205 hərbçimiz isə yaralanıb.
Qeyd edək ki, bu informasiyanı “Azadlıq” 2016-cı ilin iyun ayında yayıb.
Atəşkəs dövründə sadəcə hərbi qulluqçularımız deyil, dinc vətəndaşlarımız, hətta körpələr belə həlak olub. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin məlumatlarından da görünür ki, 1994-2017-ci illər arasında 14 uşaq həlak olub, 20-si yaralanıb.
Ümumilikdə münaqişənin başlanmasından bu yana Azərbaycanda 175 azyaşlı həlak olub.
2018-2019-cu illər – atəşkəsin “nisbətən mülayim dövrü”
2018-ci ildə Azərbaycan ordusu döyüş şəraitində 4 şəhid verib. Ermənistan ordusundan isə 45 hərbçi ölüb. Erməni tərəfindən ölənlərdən 7-si döyüş, 38 nəfəri isə qeyri-döyüş itkisidir.
Qeyd edək ki, qeyri-döyüş şəraitində həlak olan erməni əsgərləri barədə bir çox spekulasiyalar edilib. Yayılan informasiyalarda qeyd edilir ki, guya qəza və ya qeyri-müəyyən şəkildə həlak olan erməni əsgərləri Azərbaycan kəşfiyyatçıları tərəfindən zərərsizləşdirilib.
2019-cu ildə isə (iyul ayının 26-dək) Azərbaycan ordusunun 5 nəfər hərbi qulluqçusu şəhid olub.
Eyni ildə (iyul ayının 26-dək) Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin (o cümlədən Azərbaycanın işğal altında olan ərazilərindəki erməni hərbi qüvvələrinin) ən azı 32 hərbi qulluqçusu ölüb. Onlardan 2-si döyüş, 30 nəfəri isə qeyri-döyüş itkisidir.
Qeyd edək ki, bu barədə Xəzər Hərbi Tədqiqatlar İnstitutu (CDSI) erməni mediasına və rəsmi şəxslərinə istinadən məlumat yayıb.
2019-cu il başa çatmasa belə, bu dövrdə Ermənistanda hakimiyyətin dəyişməsi, tərəflər arasıında dialoqun intensivləşdirilməsi müəyyən qədər atəşkəsə təsir edə bilib.
Qeyd etmək lazımdır ki, Nikol Paşinyan Ermənistanda hakimiyyətə gəldikdən sonra onun ilk dəfə sentyabr ayında Düşənbədə Azərbaycan prezidenti ilə qısa dialoqu, yeni iqtidarın konfliktin həllində konstruktiv mövqe sərgilməsi ümidləri yaratmışdı. Lakin 2019-cu ildə Paşinyanın ölkə daxilində, xüsusən Qarabağ klanından gördüyü təzyiq, problemin həllinə dair konkret bir mövqeyin ortaya qoyulmaması və Paşinyan tərəfindən Düşənbədə Azərbaycan prezzidentinə verilən vədlərin yerinə yetirilməməsi yenə problemin yeganə həll yolunun müharibədən keçdiyi həqiqətini ortaya qoydu. Bu durum cəbhədə sabitliyin pozulmasına səbəb oldu...
Bəs niyə atəşkəs təmin edilə bilmir?
Bunun bir çox siyasi və sosial səbəbləri var:
Birincisi, sirr deyil ki, erməni tərəfi üçün atəşkəsin pozulması, qarşı tərəfin əsgərinin öldürülməsi, strateji obyektlərin, yaşayış məntəqələrinin vurulması bir “qəhramanlıq” olaraq görülür. Xüsusən Ermənistanda və qondarma rejimdə rəhbərlik edən siyasi qruplar atəşkəsin pozulmasından xal qazanır. Hətta Sarkisyan dövrünün son illərində ölkədə iqtidara qarşı muxalifətin güclənməsi, Sarkisyanın nüfuzunun getdikcə azalması və ona qarşı ictimaiyyətdən təzyiqlərin artması, 2014 və 2015-ci ildə avqust və mart ayında erməni ordusunun ardıcıl təxribatları və irəliləmə cəhdləri ilə müşahidə edilmişdi. Ermənilərin onlarla itkilər verdiyi bu “iqtidar oyunu” nəticəsində Sarkisyan ölkənin müharibə şəraitində olduğunu xalqa inandıra bildi və ən azından prezidentlik dövrünün bitməsinə qədər iqtidarda qalmağa müvəffəq oldu. Lakin, 2016-cı ilin aprel döyüşləri nəticəsində Ermənistan ordusunun məğlubiyyəti Sarkisyanın sonun gətirdi...
İkincisi, atəşkəsin qorunmasına mənfi təsir edən ən vacib amillərdən biri də İrəvandakı rejimlə, Xankəndidəki rejim arasında uzlaşmananın olmamasıdır. (Bəzən Qarabağda baş verənlərdən xəbər tutmaq rəsmi İrəvan üçün mümkünsüz olur. Ən əsası qondarma rejimlə İrəvan hökuməti arasında etibar bağları qopub və tərəflər sadəcə bir-birilərinə möhtac olduqları üçün "birlik" mesajları verirlər. Lakin son dövürlər, xüsusən Koçaryan həbsdən azad edildiyi zamanlarda qarşılıqlı ittihamların da səsləndirildiyi müşahidə edilmişdi. Bütün bu amillər təmas xəttində atəkəsi təmin etmək və qorumağı ciddi problemə çevirir.
Üçüncüsü, münaqişəni qızışdıran sadəcə Ermənistandakı siyasi qruplaşmalar deyil, həm də üçüncü qüvvədir... Rusiya Qarabağdakı rejimi tam özünə bağlamağa hələ illər əvvəl müvəffəq olub. Rəsmi Moskvanın “Məxməri inqilabı” sadəcə seyr etməsi də, elə bununla bağlı idi. Rusiya bilirdi ki, İrəvanı itirsə belə, Qarabağ, yəni əsas təzyiq vasitəsi hələ də onun nəzarətindədir. Paşinyan hakimiyyətə gəldikdən və Vyana və Vaşinqton görüşləri keçirildikdən sonra Rusiya Qarabağda müxtəlif qrupların atəşkəsi pozmasına işarə etdi... Vyana görüşünün həm əvvəli, həm də sonrasında Qarabağdakı atəşkəs pozuntularından Paşinyanın xəbəri var idimi? 29 martda İlham Əliyevlə və ATƏT nümayəndələri ilə görüşəcək Paşinyan niyə 26 martda 18 yaşlı Azərbaycan əsgərinin ölüm əmrini versin? Bu suala iki versiya ilə cavab vermək olar: a) Paşinyan görüş öncəsində Qarbağ klanının təzyiqləri ilə qarşılaşdı və torpaqları verməyə getmədiyini göstərmək üçün cəbhədəki vəziyyəti gərginləşdirdi; b)Ya da ümumiyyətlə Paşinyanın bu işdə heç bir rolu yox idi və Qarabağ klanı Moskvadan aldığı əmrlə Əliyevlə Paşinyanın görüşünü sabotaj etmək üçün cəbhədəki vəziyyəti gərginləşdirdi və görüşün taleyini dəyişdi...
Dördüncüsü, beynəlxalq aləm, BMT, hətta ATƏT belə, artıq bu problemə ciddi bir məsələ kimi yanaşmır, dünya üçün Qarabağ konflikti “donmuş münaqişə” hesab edilir. Lakin münaqişə donandan bu yana minlərlə insan həlak olub və təəssüflər oslun ki, bu, heç bir beynəlxalq institut üçün maraqlı deyil.
Politoloq və tədqiqatçı jurnalist: Nicat İsmayılov
