Silahlı münaqişənin başlanğıcı: Oktyabr toqquşmaları
18 oktyabr 1918-ci ildə erməni hərbi bölməsi cənubdan Gürcüstanın nəzarət etdiyi Kober (Koberi) dəmir yolu keçidindəki demarkasiya xəttini keçdi. Hələ bölgədə olan Almaniya komandanlığı ermənilərdən Koberin azad edilməsini tələb etdi, lakin bu tələb yerinə yetirilmədi. Vəziyyət almanların demək olar ki, real canlı qüvvəsinin olmaması ilə çətinləşirdi. Gürcüstan hökumətinin alman qoşunlarının elementlərinin ən azı Vorontsovka bölgəsində mümkün qədər qalmasını təmin etmək səylərinə baxmayaraq, o dövrdə alman və türk qoşunları artıq təxliyyə edilirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, demarkasiya xəttinin zonasında həm gürcü, həm də alman bölmələri azsaylı tərkibə malik idi və döyüş yox, sərhəd funksiyası daşıyırdı.
Məsələn, Karinq kəndindəki gürcü-alman nəzarət məntəqəsində cəmi 1 zabit, 20 gürcü və 12 alman əsgəri vardı. Başqa məntəqələr də say tərkibinə görə çox da fərqlənmirdi. Baş verən hadisələr zamanı gürcülər və almanlar Tiflisdən dəstək tələb edirdilər.
Yardım çağırışına cavab olaraq Gürcüstan komandanlığı iki zirehli qatarı və 250 nəfərlik bölməni Sanain yaxınlığındakı münaqişə zonasına göndərdi. Bunu nəzərə alaraq, 20 oktyabr axşamı erməni dəstəsi Kober stansiyasından çıxaraq dəmir yolunun qərb və şərqindəki yüksəkliklərdə mövqelər qurdu. Erməni komandanlığı demarkasiya xəttinin cənubundakı Şaqali stansiyasına keçmək barədə gürcü komandanlığın tələbini yerinə yetirməkdən imtina etdi. Eyni zamanda, Gürcüstan hökuməti Ermənistanın ilk Baş naziri daşnak Kaçaznuninin imzası ilə göndərilən şifrəli hökumət teleqramı da aldı.
"Nazirə
Sədr Jordaniyaya,
surəti Ermənistanın Gürcüstandakı vəkili Camalyana.
Dilican dəstəsinin rəisi mənə bildirdi ki, gürcü ordusu ona Şaqali stansiyasından çıxmaq üçün ultimatum verib. Mən erməni tərəfinə stansiyanı tərk etməməyi və əgər gürcülər hücuma keçsələr - müdafiə döyüşü aparmağı əmr etdim. Əzabkeş Ermənistan və Gürcüstan, həqiqət və ədalət adından yeni bəlaların qarşısını almaq naminə təcavüzkar hərəkətlərdən çəkinməyinizi və gürcü qoşunlarını mövcud xəttdə dayandırmağı xahiş edirəm.
Sərhədlərlə bağlı bütün sualları danışıqlar yolu ilə həll edəcəyik. Sizə Ramişvili, Agaronyan və Xatisovun iştirakı ilə ictimaiyyətə verdiyiniz təntənəli bəyanatınızı xatırladıram: Gürcüstanın Loreyə qarşı iddiası mövcud deyil, oranı yalnız üçüncü ölkə tərəfindən işğal edilməməsi məqsədilə müvəqqəti olaraq əldə saxlayırıq". Cavabınızı gözləyirəm.
Nazir
Sədr Kaçaznuni".
Oktyabrın 23-də erməni qoşunları üç bölüyün köməyi ilə Karinge kəndindəki alman postuna hücum etdilər və almanları geri çəkilməyə məcbur etdilər.
Sanaindəki gürcü komandanlığı almanlara kömək üçün piyada bölük və bir ədəd zirehli qatar göndərdi. Ertəsi gün Gürcüstan hökuməti Borçalıda xüsusi vəziyyət elan edərək uezdə general Tsulukidzeni qubernator təyin etdi.
Oktyabrın 27-də bir neçə dəfə əldən-ələ keçən Karing kəndi ərazisində döyüşlər davam etdi. Gürcüstan zirehli qatarının döyüşə girməsi Gürcüstanın lehinə dönüş yaratdı. 26 oktyabrda Ermənistanın baş naziri Ovanes Kaçaznuninin adından Gürcüstan hökumətinə Tsater və Karing bölgələrindəki erməni birləşmələrinin tərk etməsi ilə bağlı teleqram göndərildi. Bu teleqramda kəndlərin Ermənistan qoşunları tərəfindən əvvəlki ələ keçirilməsi anlaşılmazlıq adlandırıldı. Teleqramda sərhəd məsələsinin həlli üçün konfrans çağırılması təklifi də yer aldı. Bu zaman gürcülərlə ermənilər arasında hərbi əməliyyatlar müvəqqəti dayandırıldı.
Tədqiqatçı Arçil Çaçkxianinin dediyinə görə, Ermənistan hökumətinin Almaniyanın müttəfiqi Gürcüstana və onun ərazisindəki alman qüvvələrinə qarşı hərbi əməliyyatlar keçirməsinin əsas məqsədi, İttifaq Ölkələrinin təslim olması ərəfəsində Antanta güclərinə müttəfiqlik nümayiş etdirməkdən ibarət idi. Bir az da irəli gedərək qeyd edək ki, müharibənin ikinci mərhələsinin 1918-ci il dekabrında ingilis qoşunlarının Bakıya girməsindən dərhal sonra başlaması da təsadüf ola bilməzdi.
Erməni tədqiqatçı Riçard Hovhannisyan isə oktyabr hadisələrinin Ermənistanın yeni ərazilər ələ keçirməsi cəhdinin nə qədər ciddi maneələrlə qarşılaşa biləcəyini müəyyən etmək üçün erməni hərbçiləri tərəfindən "yoxlama" olduğunu iddia edir.
Loridə döyüşlər bitdikdən üç gün sonra, Türkiyə Mudros sülh sazişinə imza ataraq təslim oldu. Sonrakı on bir gün ərzində Austriya-Macarıstan və Almaniya müharibədən çəkildi və Birinci Dünya müharibəsi başa çatdı.
Antanta gücləri arasındakı müqaviləyə görə Cənubi Qafqaz Böyük Britaniyanın təsir dairəsinə girməli oldu. Noyabrın əvvəlində İranın Xəzər dənizindəki Ənzəli limanında olan, Böyük Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin komandiri general-mayor ser Uilyam Montqomeri Tomson aşağıdakı siyasi parametrləri özündə cəmləşdirən bir sıra məşhur açıqlamalar verdi:
1. 1918-ci ilin noyabrın 17-də səhər saat 10.00-dan gec olmayaraq bütün türk və alman qoşunları, 1914-cü ildəki Rusiya Qafqazının sərhədlərini tərk etməlidirlər. 2. Bakı şəhər və onun neft yataqları, Batum limanı (Batumi) nizam-intizam yaratmaq üçün ingilis işğalına məruz qalır və başqa heç bir hərbi qüvvənin ingilis işğalı zonalarına daxil olmasına icazə verilmir. 3. Böyük Britaniya Qafqazı müttəfiq Rusiya ərazisinin bir hissəsi hesab edir, bununla əlaqədar olaraq hansısa yeni dövlət qurumlarının tanınması məsələsinə baxılmır, lakin faktiki olaraq mövcud yerli hakimiyyət orqanları ilə əməkdaşlıq istisna edilmir. 4. Səlahiyyətli müvəkkilləri ilə təmsil olunan Böyük Britaniya, bölgədəki digər daxili işlərə qarışmadan, Qafqazdakı beynəlxalq ticarətə və hüquq-mühafizə işlərinə nəzarət edəcək.
Noyabrın 17-də ilk İngilis ekspedisiya qüvvələri Bakıya gəldi, dekabrın 15-də isə Batumi və digər rayonlar işğal edildi. Şərqi Aralıq dənizindəki İngilis komandanlığı Qafqazın digər strateji əhəmiyyətli şəhərlərinə də qoşun göndərmək və qarnizonlarını orada yerləşdirmək hüququnu özündə saxladı.
Bölgədəki hərbi siyasi vəziyyətin bu məcrada dəyişməsi Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikasının (Şimali Qafqaz) hökumətləri tərəflərindən ehtiyatla qarşılandı.
Dünya Müharibəsi dövründə Antantanın yüksək vəzifəli nümayəndələri tərəfindən erməni xalqına xüsusi vədlər verilməsi səbəbindən ingilislərin Qafqaza gəlişi Ermənistanda xüsusi nikbinlik və "parlaq gələcəyə" yeni ümidlər yaratdı.
1918-ci ilin noyabrında tərəflərin diplomatik səyləri
1918-ci ilin noyabrında gürcü və erməni tərəfləri arasında danışıqlar başladı. Gürcüstan parlamentinin üzvü Semyon Mdivani, "Ermənistan hökuməti ilə dostluq əlaqələri yaratmaq üçün" xüsusi səlahiyyətli nümayəndə kimi Tiflisdən İrəvana göndərildi.
Eyni zamanda, Gürcüstan rəhbərliyi müstəqillik elan edən Cənubi və Şimali Qafqazın digər ölkələrinin hökumətlərini Tiflisdə "ortaq həyati vacib məsələlərin, o cümlədən sərhəd məsələsinin həlli" mövzusunda konfrans təşkil etməyə dəvət etdi.
Konfrans ideyasının Ermənistan hökumətinə təbliği, Mdivani missiyasına qoyulan vəzifələrdən biri idi.
Planlaşdırılan konfrans zamanı Gürcüstan hökuməti aşağıdakı məsələlərin müzakirəyə çıxarılmasını təklif edirdi: 1. Konfransda iştirak edəcək Hökumətlər tərəfindən həmin dövlətlərin müstəqilliyinin qarşılıqlı tanınması; 2. Sərhədlər məsələsi də daxil olmaqla, bütün mübahisəli məsələlərin, müvafiq dövlətlər arasında barışıq razılaşması əsasında həll edilməsi. Müəyyən məsələlərdə konsensus əldə edilmədikdə mübahisə arbitraj vasitəsilə həll edilsin; 3. Konfransda təmsil olunan xalqların mənafelərinə xələl gətirən üçüncü dövlətlərlə heç bir razılaşma bağlamamaq üçün qarşılıqlı öhdəlik götürülsün; 4. Konfrans iştirakçısı olan dövlətlər beynəlxalq səviyyədə müstəqilliklərinin tanınması və ümumi maraqlarının qorunması üçün 1919-cu ilin əvvəlinə planlaşdırılan "ümumdünya konqresində" birgə qarşılıqlı dəstək bəyanatı ilə çıxış etsin. Yuxarıda göstərilən konfransın keçirilməsi ideyası ümumiyyətlə Ermənistan hökuməti və Horurd (qanunverici orqan) tərəfindən müsbət qarşılansa da, Gürcüstan tərəfinə iki mühüm iddia irəli sürüldü:
1. Ermənistan tərəfi Gürcüstan Hökumətinin birtərəfli qaydada və əvvəlcədən müzakirə edilmədən konfransın vaxtını və yerini təyin etməsinə narazılığını bildirdi, üstəlik, Ermənistan tərəfinin nümayəndə heyətinin hazırlaşmasına və vaxtında gəlməsi üçün kifayət qədər vaxt ayrılmadığına etiraz etdi. Əsas iddia olaraq sonuncu qəbul edildi; 2. Ermənistan hökuməti sərhəd məsələlərini də Tiflis konfransında müzakirə etmək istəmirdi.
Mdivani İrəvandan məruzə etdi ki, konfrans barədə gürcü təklifinin formatının nəinki erməni siyasətçiləri və rəsmiləri arasında, hətta bu addımı Gürcüstanın yeni Qafqaz dövlətləri arasında dominant rol oynamağa cəhdi kimi dəyərləndirən erməni diasporunun nüfuzlu nümayəndələrinin də etirazına səbəb olub. Erməni tərəfinin narahatlığı Gürcüstanın Londondakı diplomatik nümayəndəsi knyaz Zurab Avalişvili tərəfindən də anlayışla qarşılandı.
O, sonralar bu barədə yazdı: "Xarici İşlər nazirinin vəzifələrini icra edən N.Ramişvili tərəfindən imzalanan "Dəvətnamə" notasının tonu, daha çox Daxili İşlər Nazirliyində verilən dairəvi komandanı xatırladırdı".
Yuxarıdakı iddiaların birincisi ilə əlaqədar olaraq erməni tərəfinin bu narazılığı Mdivani missiyasının aparıcı erməni siyasətçiləri ilə danışıqlar aparılması və bölgədəki sürətlə dəyişən siyasi reallıqlar ilə əlaqədar konfransın çağırılmasının vacibliyini izah etməklə aradan qaldırıla bildi, lakin Ermənistanın sərhədlə bağlı məsələnin gündəmə gətirilməməsi məsələsi barədə qəti tələbi prinsipial və dəyişməz olaraq qaldı.
Planlaşdırılan konfrans 10 noyabr 1918-ci ildə Tiflisdə açıldı. Konfrans Gürcüstan Demokratik Respublikası hökuməti adından Xarici İşlər nazirliyi tərəfindən aparılırdı. Gürcüstanı Xarici İşlər naziri Yevgeniya Qeqeçkori və Daxili İşlər Naziri Noy Ramişvili, Azərbaycan Demokratik Respublikasını isə Gürcüstan hökumətindəki nümayəndə Məhəmməd Yusuf Cəfərov və doktor Mustafa Bəy Vəkilov, Şimali Qafqaz Dağ Respublikasını (Dağlılar Birliyi İttifaqını) isə iki nümayəndə - Pşemaxo Kotsev və Vassan-Giray Cabagi təmsil edirdi.
Ermənistan nümayəndə heyəti konfransa gəlmədi, bu barədə Ermənistanın Gürcüstandakı nümayəndəsi Arşak Camalyan tərəfindən bildiriş təqdim edildi.
Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin izahatında İrəvan və Tiflis arasındakı zəif dəmir yolu bağlantısına istinad edildi, guya buna görə Ermənistan nümayəndələri tələb olunan müddətdə Gürcüstanın paytaxtına gələ bilməyib. Konfrans nümayəndələri buna cavab olaraq, işin 3 gün - 13 noyabr tarixinə qədər təxirə salınması qərarına gəldilər və bu barədə İrəvanı dərhal məlumatlandırdılar. Erməni tərəfi yenə gəlməkdən imtina etdi və bu dəfə hazır olmadığını, habelə bir sıra məsələlərin aydın olmamasına, o cümlədən Dağlı Respublikanın nümayəndə heyətinin statusunu və Azərbaycanın konfransa münasibətini bəhanə etdi. Nəticədə konfransın açılışı əvvəlcə ayın 20-nə, sonra isə 30 noyabra qədər təxirə salındı.
Lakin Ermənistan nümayəndə heyəti müxtəlif bəhanələrlə (gah sərhəd məsələlərini gündəmdən çıxarmaq tələbi, gah nümayəndə heyətinin Tiflisə gəlməsi üçün qatarın olmaması və s.) səfəri təxirə salaraq konfransın keçirilməsini əngəlləyirdi.
Beş gün sonra, 5 dekabr 1918-ci ildə Mdivaninin missiyası Tiflisdən İrəvana getdi. Gürcüstan hökuməti isə Ermənistan tərəfinin sərhəd məsələsini konfrans proqramından çıxarmaq təklifinə hazır olduğunu teleqramla bildirdi. Lakin bu fikir ayrılıqlarına son qoya bilmədi: teleqraf xətti təxribat aktı nəticəsində zədələndiyi üçün teleqram gec gəldi. Teleqramın mətni radio ilə təkrarlandı, lakin bu yalnız 14 dekabrda, müharibə başlayandan sonra baş verdi.
Diplomatik qarışıqlıqla paralel olaraq digər sürtünmələr də baş verdi: məsələn, Gürcüstan hakimiyyəti Türkiyədən olan erməni qaçqınlarını nəzarətində olan Borçalı uezdinin Lori bölgəsinə qəbul edərək yerləşdirməkdən imtina etdi. Ermənistan Borçalı ərazisininin bu hissəsini öz torpaqları hesab etdiyi üçün bu qadağanı dostluğa zidd hərəkət kimi qəbul etdi və bu barədə Gürcüstan hökumətinə 23 oktyabr 1918-ci il tarixli nota verdi.
Bu məsələ ilə bağlı araşdırma aparanların əksəriyyəti, erməni tərəfinin ərazi məsələsində geri addım atmamasının ilk növbədə Ermənistan rəhbərləri və erməni diasporunun müharibədəki ortaq hərbi qələbəyə verdiyi "töhfə"yə görə mükafatlandırılacağına inanması ilə əlaqələndirirlər.
Təsvir edilən hadisələrdən otuz iki il sonra F. Kazımzadə İttifaq Ölkələrinin, xüsusilə də Türkiyənin məğlub olması anında erməni cəmiyyətində dominantlıq edən ağıl vəziyyətini belə müəyyən etdi:
"1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı İmperiyasının təslim olması erməni tarixində yeni bir dövrün yaradılması kimi görünürdü. Ermənistana gələn qələbə onun liderlərinin başını döndərdi. Onlar artıq Aralıq dənizindən Qara dənizə və Qara dənizdən Xəzərə qədər uzanan "Böyük Ermənistan"ı görürdülər... Onların fantaziyaları Parisdə, Londonda və xüsusən də Vaşinqtonda təşviq edilirdi. Lakin erməniləri gerçək olmayan ümidlər və vədlərlə təlaşlandırırdılar".
Göründüyü kimi, yenidən "canlanan" Ermənistan rəhbərliyi ümid edirdi ki, qalib gələn müttəfiqlər onlara qonşu ölkələrin hər biri ilə ikitərəfli danışıqlar yolu ilə əldə etmək mümkün olduğundan daha çox ərazi əldə etməyi təklif edəcəklər. Üstəlik, Ermənistan rəhbərlərinin heç vaxt 1918-ci ilin sonunda Borçalıda hərbi güc tətbiq etməklə Gürcüstanı “cəzalandırılması” qərarına, İngiltərə və Fransanın dəstəyinə tam əmin olmadan gələ bilməyəcəyini iddia edən Kazımzadənin fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil, çünki Gürcüstan az əvvəl qısa müddət də olsa Almaniyanın siyasi orbitində yer alırdı.
Mdivani ilə danışıqlar zamanı erməni liderlər, Gürcüstan tərəfinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və Türkiyənin şərq ərazilərinin bir hissəsinin (ermənilər bu əraziləri "Türkiyə Ermənistanı" adlandırırlar) Ermənistan Respublikasının ərazisinə qatılmasına verəcəkləri dəstək qarşılığında, Borçalı və Axalkalaki uezdləri məsələsində bir sıra güzəştlər etməyə hazır olduqlarını bildirdilər.
Lakin Gürcüstan hökumətinin qonşuları ilə yeni münaqişə ocaqlarını nə yaratmağa gücü, nə də istəyi var idi, bu isə erməni və gürcü hökuməti arasında konsensus əldə etməyi çətinləşdirirdi.
Praktiki olaraq uğursuz danışıqlar və uğursuz diplomatik səylər fonunda mübahisəli uezdlərdə vəziyyət narahat idi. Gürcüstan hərbi birləşmələrinin bəzi bölmələri ayrıca düşərgə kimi deyil, birbaşa erməni kəndlərində yerləşirdi, bu isə qarşılıqlı narazılığa səbəb olurdu. Erməni kəndliləri gürcü hərbçilərini intizamsızlıqda, yerli əhaliyə qarşı xoşagəlməz münasibətdə və soyğunçuluqla, gürcülər isə öz növbəsində yerli erməniləri təxribatçı davranışlarda ittiham edirdilər.
(Ardı var...)
Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev
