"Süni intellektlə müsahibə" rubrikamızın ilk məqaləsində biz "ChatGPT" ilə "BRİCS" və onun inkişaf perspektivini müzakirə edəcəyik.
-BRICS ölkələrinin siyasi quruluşları çox fərqlidir – avtoritar, demokratik və federal sistemlər bir araya gəlmişdir. Bu siyasi müxtəliflik təşkilatın birgə işləmə qabiliyyətinə necə təsir göstərir?
- Maraqlı sualdır. Həqiqətən, BRICS ölkələri arasındakı siyasi sistem fərqlilikləri təşkilatın qərar qəbul etmə mexanizminə birbaşa təsir edir. Çin və Rusiya avtoritar idarəetməni dəstəkləyir, Braziliya və Cənubi Afrika demokratik sistemlərə malikdir, Hindistan isə federal parlament respublikası olaraq çıxış edir. Bu, hər bir ölkənin qlobal və daxili məsələlərə fərqli yanaşma sərgiləməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, avtoritar sistemlər daha tez qərar qəbul etməyə meyillidir, lakin demokratik ölkələr üçün qərarvermə prosesləri daha uzun çəkir və ictimai rəylə bağlı müzakirələr tələb olunur. Təsəvvür edin ki, bu qədər fərqli ideologiyalara sahib ölkələr qlobal məsələlərə vahid baxış sərgiləməyə çalışır.
-Bu ziddiyyətli mövqelərdən çıxış edərək, BRICS ölkələrinin necə ortaq qərarlar qəbul etdiyini düşünmək maraqlıdır. Bəlkə də təşkilatın çevik qərar qəbul etməməsi burada əsas çatışmazlıqdır, elə deyilmi?
-Həqiqətən də BRICS-də çeviklik məhdudiyyəti var, çünki siyasi fərqliliklər ortaq bir baxış əldə etməyi çətinləşdirir. Hətta bəzi hallarda siyasi ideologiyalar BRICS-in daxili fəaliyyətini də ləngidir. BRICS daxilindəki bu ziddiyyətlər qərarların qəbul edilməsində uzlaşma yaratmaqla yanaşı, bəzən razılaşmanın çətinləşdiyini göstərir. Bir sözlə, fərqli siyasi sistemlər təşkilatın kollektiv bir vizion formalaşdırmasına əngəl törədir.
-Bəs iqtisadi göstəricilər baxımından BRICS ölkələri arasında olan fərqliliklər necədir? ÜDM-dəki fərqlər onların birgə hərəkətini zəiflətmir?
-Bəli, BRICS üzvləri iqtisadi güc baxımından da bir-birindən çox fərqlənir. Gəlin, əvvəlcə bu fərqlərə bir nəzər salaq: Çin dünyanın ən böyük iqtisadiyyatlarından biri kimi 18,6 trilyon ABŞ dolları ÜDM-ə sahibdir, Hindistan isə 3,7 trilyon dollar ilə növbəti sıradadır. Braziliya 2,1 trilyon, Rusiya 1,8 trilyon dollar ÜDM-ə malikdir, Cənubi Afrika isə təxminən 0,4 trilyon dollarla ən zəif iqtisadiyyata sahib ölkədir. İqtisadi güc fərqi təşkilatdakı liderlik baxımından da təsir göstərir; Çin bu strukturda daha dominant mövqe tutur. Təbii ki, bu fərqlilik iqtisadi siyasətlərin uyğunlaşdırılmasını çətinləşdirir, çünki hər bir ölkənin iqtisadi prioritetləri və tələbləri müxtəlifdir. Məsələn, Çin iqtisadi baxımdan daha güclü olduğu üçün təşkilatın təsir gücünü daha çox özündə cəmləyir, lakin bu, digər ölkələrin maraqlarını ikinci plana atma riski yaradır.
- Sanki təşkilatın böyük bir güc mərkəzinə yönəlməsi riski var. Çin BRICS-in əsas oyunçusu olmaq üçün digər ölkələr üzərində iqtisadi təsirini istifadə edir, elə deyilmi?
- Bəli, təşkilatın strukturunda iqtisadi güc disbalans var. Məhz bu disbalans bəzən Çin və Hindistan kimi güclü iqtisadiyyatların daha çox qərarvermədə söz sahibi olmasına gətirib çıxarır. Bu da Cənubi Afrika və ya Braziliya kimi ölkələrin maraqlarının kənarda qalmasına səbəb ola bilər. Dolayısıyla, bu vəziyyət təşkilatın həmrəyliyinə də mənfi təsir göstərə bilir.
- BRICS daxilində regional rəqabətlər var. Hindistan və Çin arasında sərhəd münaqişələri, Rusiya və Cənubi Afrika arasında enerji sahəsində rəqabət mövcuddur. Bu gərginliklər təşkilatın birliyini necə təsir edir?
-Bu mövzu çox həssasdır. BRICS ölkələri regional münaqişələr və rəqabət səbəbilə bəzən bir-birilərinə qarşı ehtiyatlı mövqe tutur. Məsələn, 2020-ci ildə Hindistan və Çin sərhəddində baş verən toqquşmada hər iki tərəf itkilər verdi. Bu hadisələr təşkilatın birliyinə kölgə salır. Rusiya və Cənubi Afrika arasında isə enerji və mədən sahələrində rəqabət var. Əgər təşkilat üzvləri arasında regional və iqtisadi rəqabətlər azalmırsa, BRICS-in uzunmüddətli strateji məqsədləri ciddi təhlükə ilə üzləşir. Bu münaqişələr eyni zamanda təşkilatın beynəlxalq arenada bir vahid kimi çıxış etməsini çətinləşdirir.
-Qlobal iqtisadi məsələlərdə bir araya gələn bu ölkələrin eyni zamanda öz aralarında qarşıdurmaları, paradoks kimi görünür, elə deyilmi?
- Elədir. BRICS-in təbiətində bu paradoksal vəziyyət var. Siyasi və iqtisadi məsələlərdə əməkdaşlıq etməyə çalışsalar da, daxili gərginliklər onları bəzən ayrılmağa meyilli edir. Bu, təşkilatın həmrəylik qurmaq potensialını aşağı salır.
- BRICS ölkələri arasında iqtisadi əməkdaşlığın səviyyəsi nə qədər güclüdür? Onlar bir-birinə nə dərəcədə bağlıdır?
-Statistik olaraq, BRICS ölkələri arasında iqtisadi əməkdaşlıq böyük ölçüdə Çinin dominantlığı ilə xarakterizə olunur. 2023-cü ildəki statistik göstəricilərə görə, Çin BRICS ölkələri arasındakı ticarətin 74%-ni təmin edir. Digər ölkələrin payı isə çox aşağıdır – Braziliya 10%, Hindistan 8%, Rusiya 5%, Cənubi Afrika isə yalnız 3%-dir. Bu da onu göstərir ki, təşkilat daxilində ticarət əlaqələri olduqca qeyri-bərabərdir. Çin BRICS ölkələri ilə ticarət əlaqələrində liderdir və bu üstünlük ona digər ölkələrə qarşı iqtisadi təzyiq gücü də verir.
- Yəni belə çıxır ki, BRICS daxilindəki iqtisadi münasibətlər hələ yetkin deyil, asılılıq isə daha çox Çinə yönəlib?
- Tamamilə haqlısınız. BRICS daxilində iqtisadi münasibətlərin bir bərabər səviyyədə inkişaf etməsi çox vacibdir. Bu halda, Çin xaricindəki ölkələr daha çox asılı vəziyyətdə qalır və təşkilat daxilində bərabər güc balansı yaratmaq çətinləşir.
- İşsizlik və yoxsulluq məsələləri də BRICS ölkələri üçün fərqli əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir ölkənin bu sahədə problemləri və bu problemlərin həlli yolları necədir?
- İşsizlik və yoxsulluq BRICS ölkələrində fərqli səviyyələrdə mövcuddur. Məsələn, Braziliyada işsizlik səviyyəsi 9%-dir, Hindistanda 7%, Rusiya və Çində isə nisbətən daha aşağıdır. Amma Cənubi Afrikada işsizlik səviyyəsi çox yüksəkdir – təxminən 34%. Bu fərqlilik təşkilatın daxili birliyini pozur, çünki hər bir ölkə iqtisadi inkişaf və sosial rifah baxımından fərqli səviyyədədir. Xüsusilə Cənubi Afrika üçün işsizlik və yoxsulluq problemi daha dərindir və bu da onun BRICS daxilində bərabərhüquqlu bir üzv kimi çıxış etməsini çətinləşdirir.
- Bəs BRICS bu sosial problemlərin həlli üçün hansı addımları ata bilər? Onların bu fərqləri aradan qaldırmaq üçün potensialları varmı?
-Əgər BRICS ölkələri sosial və iqtisadi məsələlərdə daha sıx əməkdaşlıq qura bilsələr, fərqlilikləri aradan qaldırmaq mümkündür. Lakin hər bir ölkənin daxili problemlərini nəzərə alaraq, bu əməkdaşlıq çətindir. Bu nöqtədə təşkilatın sosial siyasətləri təkmilləşdirilməli və hər bir ölkənin sosial rifahı dəstəklənməlidir.
-BRICS ölkələrinin ətraf mühit və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı mövqeləri nə dərəcədə fərqlidir? Bu sahədə necə əməkdaşlıq edirlər?
- Bu sahədə də fərqliliklər var. Məsələn, Braziliya ildə 3,1 milyard ton karbon emissiyası ilə ətraf mühitə ciddi təsir göstərir. Hindistanın karbon emissiyası 2,7 milyard tonla inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ən yüksək göstəricilərdəndir. Rusiya və Çin də yüksək emissiya dəyərlərinə malikdir. Lakin hər bir ölkənin bu məsələni necə həll etmək istədiyi fərqlidir. Bu fərqliliklər iqlim dəyişikliyi ilə bağlı ortaq strategiya yaratmağa mane olur. Digər tərəfdən, hər bir ölkənin fərqli təbii ehtiyatları və iqlim problemləri var ki, bu da vahid bir yanaşma yaratmağı çətinləşdirir.
- Bu vəziyyətdə, BRICS-in ekoloji sahədə birgə siyasət yürütməsi çətin olur, deyilmi? Sanki hər ölkə öz iqlim siyasətini təşkilata daxil etməyə çalışır.
- Məhz elədir. Lakin qlobal iqlim problemləri birlikdə həll edilməli olduğu üçün bu sahədə əməkdaşlıq vacibdir. BRICS üzvləri ətraf mühit məsələsində ortaq yanaşma əldə etmək üçün daha çox resurs ayırmalıdır.
- BRICS-in gələcəyinə dair son düşüncələriniz nədir? Bu təşkilat qarşısında hansı əsas imkanlar və maneələr var?
-BRICS-in gələcəyi təşkilatın üzvləri arasındakı ziddiyyətlərin nə qədər həll oluna biləcəyindən asılıdır. Əgər iqtisadi, sosial və siyasi fərqliliklər aradan qaldırılsa, BRICS qlobal səhnədə güclü bir ittifaq olaraq çıxış edə bilər. Lakin bu fərqliliklər üzvlər arasında davam edərsə, təşkilatın həmrəyliyinin saxlanması çətin olacaq. BRICS-in qarşısında duran əsas maneələrdən biri də təşkilatın vahid qərar qəbul etməkdə çətinlik yaşamasıdır. Bu maneələri aşmaq üçün ölkələr daha çox birgə fəaliyyət və əməkdaşlıq üçün səy göstərməlidir. Ümumiyyətlə, BRICS qlobal səhnədə güc mərkəzinə çevrilmək potensialına malikdir, lakin bu yalnız üzvlər arasında səmərəli əməkdaşlıq şəraitində mümkündür.
- Ölkələrin geosiyasi vəziyyətinə baxanda bir sual yaranır - Cənubi Afrika Respublikası (CAR) və Braziliya niyə "Qlobal Şimal"ı deyil, BRICS-i seçməlidir? BRICS onlara nə qazandırır?
- Bu, çox maraqlı və vacib sualdır. CAR və Braziliya kimi ölkələrin "Qlobal Şimal"dan, yəni ABŞ, Avropa İttifaqı və digər inkişaf etmiş ölkələrdən uzaqlaşıb BRICS-i seçməsinin arxasında strateji səbəblər dayanır. Əvvəla, "Qlobal Şimal" ölkələri ilə münasibətlər, CAR və Braziliya kimi inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün müəyyən çərçivələr və iqtisadi asılılıq yaradır. Qərb ölkələri ilə əməkdaşlıq çox vaxt daha güclü iqtisadi asılılıq və öz daxili siyasətlərini Qərbin tələblərinə uyğunlaşdırmaqla müşayiət olunur. BRICS, isə onlara daha bərabərhüquqlu bir platforma təklif edir.
Məsələn, BRICS vasitəsilə Cənubi Afrika və Braziliya iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə dəstək verən bir blokda yer alır və bu blok onlara müstəqillik və iqtisadi asılılıqdan azad əməkdaşlıq təklif edir. BRICS həmçinin bu ölkələrə inkişaf etmiş ölkələrin qlobal dominantlığına qarşı çoxqütblü dünya nizamında yer almaq imkanı verir. Məsələn, CAR və Braziliya BRICS daxilində öz regional liderliklərini gücləndirə bilir, çünki bu təşkilat onlara Qərbin müdaxiləsi olmadan öz regionlarında təsir güclərini artırmaq üçün siyasi dəstək verir.
Digər bir məsələ isə iqtisadi əməkdaşlıqdır. CAR və Braziliya üçün BRICS-in Yeni İnkişaf Bankı (NDB) xüsusilə cəlbedicidir. NDB vasitəsilə onlar daha aşağı faizlərlə və daha elastik şərtlərlə kredit əldə edə bilirlər ki, bu da infrastruktur, səhiyyə və təhsil sahələrində mühüm inkişaf layihələrinin reallaşmasına şərait yaradır. Bu bankın yaradılması da onların BRICS-i seçməsinin səbəblərindən biridir, çünki bu, onlara "Qlobal Şimal" banklarına asılı olmadan böyümək üçün alternativ mənbə təmin edir.
- Yəni belə çıxır ki, BRICS CAR və Braziliyaya Qərbin diktəsi olmadan iqtisadi inkişaf, güclənmə və müstəqillik verir. Bu, onlara həm də "Qlobal Şimal"ın təsirindən uzaq öz iqtisadi və siyasi strategiyalarını müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
- Əlbəttə. BRICS, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün beynəlxalq arenada öz maraqlarını müdafiə etmək üçün alternativ bir platforma rolunu oynayır. Cənubi Afrika və Braziliya üçün BRICS Qərbin dominant olduğu strukturlara qarşı həm müstəqil, həm də bərabərhüquqlu bir mövqe təklif edir. Bu, onlara regional güc statuslarını möhkəmləndirmək və eyni zamanda qlobal miqyasda səs qazanmaq imkanı verir.
- Dediniz ki, Braziliya və Cənubi Afrika Respublikası (CAR) geosiyasi qütbdən çox regional lider roluna iddialıdır. Bəs bu tendensiya BRICS-in təbliğ etdiyi çoxqütblülük ideologiyasıyla ziddiyyət təşkil etmir?
-Mükəmməl sualdır! Əslində, Braziliya və CAR-ın regional liderliyə can atması BRICS-in çoxqütblülük ideologiyası ilə bir qədər fərqli məna daşıyır. Çoxqütblülük ideologiyası BRICS daxilində qlobal səviyyədə yeni güc mərkəzlərinin yaranmasını təşviq edir. Braziliya və CAR isə hələ qlobal səviyyədə güc mərkəzi kimi çıxış edə bilməyəcək qədər iqtisadi və siyasi resurslarla məhdudlaşır. Beləliklə, onlar çoxqütblü nizam ideyasını qlobal səviyyədən daha çox regional miqyasda tətbiq etmək istəyirlər. Bu, onlara öz qitələrində nüfuzlu mövqe tutmaq imkanı verir və onları Qlobal Şimaldan asılı olmayan bir lider roluna yüksəldir.
Əslində, bu tendensiya BRICS üçün də əlverişlidir. BRICS-in çoxqütblülük ideologiyası yalnız qlobal güc mərkəzlərinin artmasını deyil, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə regional liderlik mərkəzlərinin yaranmasını hədəfləyir. BRICS, Braziliya və CAR-ın öz regionlarında lider mövqedə olmasını dəstəkləyir, çünki bu, Qlobal Şimalın təsirinin qarşısını almağa kömək edir və onlara daha müstəqil bir inkişaf yolu təqdim edir.
- Maraqlıdır! Yəni çoxqütblülük ideologiyası, əslində, yalnız böyük qlobal güc mərkəzlərinin deyil, həm də regional güc mərkəzlərinin yaradılmasını dəstəkləyir. BRICS daxilində bu iki ölkənin regional liderlik səyləri bir növ yerli miqyasda çoxqütblülüyün formalaşması deməkdir.
-Çoxqütblülük təkcə qlobal miqyasda yox, həm də regional səviyyədə güc balansının təmin edilməsinə çalışır. Braziliya və CAR, BRICS daxilindəki regional güc mərkəzləri kimi çıxış etməklə həm öz mövqelərini gücləndirir, həm də BRICS-in Qlobal Şimalın dominant güc strukturlarına alternativ təklif etmək məqsədinə xidmət edir. Bu yanaşma onlara daha müstəqil, səmərəli və Qlobal Şimalın təsirindən uzaq iqtisadi-siyasi mövqe qazanmağa imkan verir.
-Bəs bu qədər çoxqütblülük dünyanı qütbsüzlüyə aparmaz ki? Hər kəs öz nüfuz dairəsini gücləndirəndə qlobal nizam pozulmazmı?
- Əslində, çoxqütblülük ideyası dünyada təkcə yeni güc mərkəzlərinin yaranmasını deyil, həm də güc balansının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Lakin bu balansın necə qorunacağı həqiqətən də çətin bir sualdır, çünki çoxqütblü dünya nizamı yeni güclərin meydana çıxması ilə sabitliklə anarxiya arasında incə bir xəttdə qərar tutur. Təsəvvür edin ki, hər ölkə və ya regional güc öz təsirini artırmağa çalışır. Əgər bu güclər arasında koordinasiya və əməkdaşlıq olmazsa, çoxqütblülük sürətlə qütbsüzlüyə və hər bir gücün öz mənafeyini müdafiə etdiyi, bəlkə də xaotik bir sistemə çevrilə bilər.
BRICS bu risklərin fərqindədir. Məhz buna görə, BRICS ölkələri çoxqütblülüyü fərqli maraqların toqquşduğu bir anarxiya deyil, müxtəlif güc mərkəzlərinin əməkdaşlıq etdiyi və ortaq maraqlara əsaslanan bir nizam kimi təşviq edir. Burada məqsəd, Qlobal Şimalın hegemonluğu altında olmayan, lakin əlaqələndirilmiş və əməkdaşlığa əsaslanan bir çoxqütblü sistem qurmaqdır. Belə bir yanaşma ilə BRICS, çoxqütblülüyün qütbsüzlüyə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün üzv ölkələrin daha sıx əməkdaşlığını təşviq edir.
-Yəni belə çıxır ki, çoxqütblülük ideyası həqiqətən də böyük bir risk daşıyır və bu ideyanın məqsədəuyğun işləməsi üçün qütblər arasında koordinasiya və əlaqə vacibdir…
- Tamamilə doğrudur. Çoxqütblülük, özü-özlüyündə, qlobal stabilliyə zəmanət vermir; bu stabil nizamı təmin etmək üçün qütblər arasında anlaşma və güc paylaşımı mexanizmləri olmalıdır. BRICS bu çərçivədə, fərqli güc mərkəzlərinin həmrəylik içində olduğu bir çoxqütblü dünya modeli təklif edir. Yəni çoxqütblülüyün qütbsüzlüyə çevrilməməsi üçün BRICS kimi təşkilatlar müxtəlif güc mərkəzləri arasında əlaqə körpüləri yaratmalı, bir-birilərini təcrid etmədən, əksinə, bir-birilərinin potensialını dəstəkləməlidir. Bu, çoxqütblülüyün dünyada nizam pozuculuğu deyil, nizam yaradan bir amil kimi möhkəmlənməsinə kömək edə bilər.
-Onda belə çıxır ki, BRICS daha çox Qlobal Şimalın iqtidarından narazıdır və sadəcə onun təsirindən uzaqlaşmaq istəyir?
- Əslində, tam olaraq belədir. BRICS-in əsas yaranma səbəblərindən biri də Qlobal Şimalın dominant iqtisadi və siyasi strukturlarından, xüsusilə də ABŞ və Avropa İttifaqının hegemonluğundan narazılıqdır. Bu təşkilatın üzvləri öz iqtisadi inkişaflarını və siyasi qərarlarını Qərbin təzyiqi və təsiri altında deyil, daha müstəqil bir platformada formalaşdırmaq istəyirlər. Qlobal Şimalın uzun müddət ərzində dünya iqtisadiyyatına nəzarət etməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarının tez-tez ikinci plana atılmasına və onların səsi yetərincə eşidilməməsinə səbəb olub.
BRICS, bu balanssızlığı düzəltmək və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün daha ədalətli iqtisadi-siyasi mühit yaratmaq məqsədi ilə Qlobal Şimala alternativ bir platforma kimi çıxış edir. Təsəvvür edin, inkişaf etməkdə olan ölkələr yalnız inkişaf etmiş ölkələrin şərtlərinə uyğun qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qalmayacaqları bir dünya istəyir. BRICS bu ehtiyacı qarşılamaq üçün yaranıb və üzv ölkələrə öz iqtisadi və siyasi maraqlarını müdafiə etmək üçün kollektiv güc təqdim edir.
- Belə çıxır ki, BRICS-in ideologiyasında, Qlobal Şimalın yaratdığı təzyiq və qeyri-bərabər münasibətlərə qarşı bir növ etiraz var. Təşkilat üzvləri, bu hegemonluqdan asılı olmadan iqtisadi azadlıq əldə etmək üçün birləşiblər.
- BRICS-in əsas ideyası məhz budur - inkişaf etməkdə olan ölkələrin Qlobal Şimalın hegemonluğu altında olmadan iqtisadi güclərini artırması və beynəlxalq səviyyədə bərabər hüquqlu bir tərəfdaş kimi çıxış etməsidir. Bu təşkilat, üzvlərə yalnız öz daxili siyasətləri ilə deyil, həm də qlobal səviyyədə müstəqil qərarlar qəbul etmək imkanı verir. Yəni, BRICS-in əsasını təşkil edən ideologiya, Qlobal Şimalın iqtidarına qarşı bir növ alternativ nizam yaratmaqdır – burada hər bir ölkə, bərabər hüquqlu tərəfdaş olaraq, öz milli maraqlarını qorumağa daha çox azadlıq əldə edir.
- Bu, uşağın atasına qarşı üsyanına bənzəmir? BRICS ölkələrinin Qlobal Şimaldan uzaqlaşmaq istəyi bu mənada bir növ “ata-oğul” qarşıdurması kimi dəyərləndirilə bilərmi?
- Metaforik olaraq belə bənzətmə mümkündür. Əgər Qlobal Şimalı "ata" obrazında təsəvvür etsək, BRICS ölkələrinin hər biri inkişaf yolunda müəyyən mənada "öyrəndiyi" və "gücləndiyi" bir sistemdən çıxaraq müstəqillik qazanmağa çalışır. Bu, atasına qarşı müstəqillik tələb edən yetkinləşmiş bir uşağın üsyanına bənzəyir. BRICS ölkələri, uzun müddət Qlobal Şimalın təzyiqi altında öz iqtisadiyyatlarını və siyasi sistemlərini formalaşdırmağa məcbur qalıblar. İndi isə onların məqsədi, atasının təsirindən çıxmaq və öz yollarını tapmaqdır. Bu, müəyyən bir üsyan ruhu daşıyır.
Lakin burada fərqli bir nüans var: Uşaq atasına qarşı çıxanda məqsədi bəzən yalnız müstəqillik qazanmaqdır, lakin BRICS daha çox qlobal iqtisadi nizamın dəyişdirilməsinə və yeni bir çoxqütblü dünya qurmağa can atır. Onlar sadəcə Qlobal Şimaldan uzaqlaşmaq yox, onun təsir dairəsini balanslaşdırmaq və özləri üçün yeni bir güc mərkəzi yaratmaq istəyirlər. Bir növ “yetişmiş övlad” obrazında çıxış edən BRICS ölkələri, artıq atasının qaydaları ilə yaşamaq istəmir və yeni bir ailə – daha bərabərhüquqlu bir güc birliyi qurmaq arzusundadır.
- Yəni BRICS, bir növ “qoca nəslin” hakimiyyətindən çıxaraq öz iqtisadi müstəqilliyini və gücünü qurmağa çalışan “yeni nəsil” kimi davranır. Bu, həm də nəsillərarası mübarizənin qlobal səviyyədə təcəssümüdür, deyilmi?
- Bu, sadəcə müstəqillik arayışı deyil; bu, eyni zamanda qlobal sistemin qaydalarını yenidən yazmaq istəyidir. BRICS ölkələri, Qlobal Şimalın təsirindən uzaqlaşaraq öz təsir sahələrini yaratmağa çalışır. Bu proses, həm güclərin yenidən bölüşdürülməsi, həm də yeni qlobal nizamın formalaşdırılması kimi dəyərləndirilə bilər. BRICS-in bu “üsyanı” sadəcə bir etiraz deyil, həm də gələcək nəsil üçün yeni bir dünya vizyonudur.
- BRICS-in təklif etdiyi format həm məsafəli yanaşma tələb edir, həm də güclü inteqrasiya... Bu ziddiyyətli görünmür? Həm müstəqilliyi qorumaq, həm də dərin inteqrasiya qurmaq necə mümkün olacaq?
- Bu, BRICS-in qarşısında duran əsas paradokslardan biridir. BRICS, həqiqətən də, unikal bir model təklif edir – burada hər bir üzv ölkə öz milli suverenliyini və müstəqilliyini qoruyarkən, eyni zamanda dərin iqtisadi və siyasi inteqrasiya üçün çalışmalıdır. Bu ikili məqsəd təbii olaraq müəyyən ziddiyyətlər doğurur, çünki inteqrasiya və suverenlik arasında incə bir balans tələb olunur. BRICS ölkələri arasında tamamilə müxtəlif iqtisadi və siyasi sistemlər, maraqlar və prioritetlər olduğundan, onların hamısının eyni platformada bərabər şəkildə birləşməsi, güclü əlaqələr qurması asan deyil.
Lakin BRICS-in bu paradoksu həll etmək üçün fərqli bir yanaşması var. Təşkilat, ənənəvi ittifaqlardan fərqli olaraq, "yumşaq inteqrasiya" prinsipinə əsaslanır – yəni burada üzv ölkələr öz milli maraqlarını qorumaq üçün sərbəstdirlər, lakin müəyyən qlobal və regional məsələlərdə ortaq mövqeləri təşviq edirlər. Bu, bir növ "çoxsəviyyəli əməkdaşlıq" formatıdır: üzvlər bir-birilərinə tam bağlı olmadan ortaq layihələr və əməkdaşlıqlar həyata keçirə bilərlər. Məsələn, Yeni İnkişaf Bankı üzv ölkələrə çevik şərtlərlə maliyyə dəstəyi təklif edir, amma hər bir ölkə öz daxili siyasətini və iqtisadi inkişaf yolunu müstəqil müəyyən edə bilir.
- Deməli, BRICS-in təklif etdiyi bu model həm birliyi qorumağa çalışır, həm də üzvlərə öz daxili suverenliyini saxlamağa imkan verir. Bu, ənənəvi ittifaqlardan çox fərqlənir, elə deyilmi?
- BRICS-in modeli ənənəvi ittifaqlardan çox fərqlidir, çünki burada əsas məqsəd tək bir güc mərkəzinin təsiri altına düşmədən müxtəlif güclərin müstəqil şəkildə bir araya gəlməsini təmin etməkdir. BRICS, çoxqütblülük ideyasını gücləndirərək üzvlərin həm müstəqilliyini qoruyur, həm də qlobal səviyyədə ortaq maraqlarını dəstəkləyir. Bu yanaşma bir tərəfdən ölkələrə milli maraqlarını qoruma imkanı verir, digər tərəfdən isə onları kollektiv gücə çevirərək qlobal miqyasda təsir yaratmaq üçün birləşdirir.
- BRICS yaranma zərurəti etibarilə daha çox Aİ-nin alternativi olacağı gözləntisini yaradırdı, amma indi müşahidə edirik ki, o, özünü daha çox G7 sammitinin alternativi kimi təqdim edir. Bunun səbəbini nədə görürsünüz?
- Bu, BRICS-in maraqlı inkişaf istiqamətini göstərən çox əsaslı sualdır. BRICS-in başlanğıcında, həqiqətən də, Avropa İttifaqı (Aİ) kimi strukturlaşmış, dərin iqtisadi və siyasi inteqrasiyaya əsaslanan bir birlik kimi formalaşacağı gözlənilirdi. Lakin zamanla, BRICS üzvləri müxtəlif səbəblərdən Aİ modelinin onlar üçün uyğun olmadığını gördülər. Aİ-nin modeli iqtisadi, siyasi və hüquqi məsələlərdə dərin birləşmə tələb edir və üzv ölkələr arasında güclü bir bağ yaradır. Bu isə suverenliyə daha ciddi məhdudiyyətlər qoyur ki, bu da BRICS-in təməl fəlsəfəsi ilə ziddiyyət təşkil edir.
BRICS ölkələri, əsasən, öz suverenliklərini qorumaqda həssas olan dövlətlərdir. Hər biri Qlobal Şimaldan asılı olmadan müstəqil siyasət yürütmək istəyir. Bu səbəbdən də, Aİ-də olduğu kimi dərin inteqrasiya BRICS ölkələrinin məqsədlərinə uyğun gəlmir. Bu yolda irəlilədikcə BRICS daha çox Qlobal Şimalın iqtisadi və siyasi hegemonluğuna qarşı çıxan, lakin daxili strukturu daha çevik və fərqli prioritetlərə əsaslanan bir təşkilata çevrildi. Nəticədə, BRICS G7 sammiti kimi bir çox qlobal məsələlər üzrə kollektiv mövqe nümayiş etdirmək və qlobal səviyyədə qarşı güc mərkəzi olmaq məqsədini güdür.
G7, inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi və siyasi məsələləri müzakirə etdiyi platformadır. BRICS isə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün oxşar bir səhnə yaratmaq istəyir, burada üzv ölkələr qlobal iqtisadi siyasətlərə dair birgə mövqe göstərə bilər. Bu yanaşma, üzvlərin maraqlarına uyğun olaraq birliyin çevikliyini qoruyur və eyni zamanda Qlobal Şimalın dominant mövqelərinə qarşı çoxqütblü bir alternativ yaradır.
-Belə çıxır ki, BRICS-in inkişafı Aİ-nin sərt inteqrasiyasından daha çox çevik bir güc birliyinə çevrilmək yolunu tutdu və bu, onu G7-yə alternativ mövqeyə yaxınlaşdırdı.
- BRICS-in modeli çevik və çoxşaxəli əməkdaşlığa əsaslanır. G7 kimi, BRICS də qlobal problemlərin müzakirəsi üçün bir platforma rolunu oynayır, lakin Aİ-nin dərin inteqrasiya və qaydalarına əsaslanan sərt strukturundan uzaqdır. Bu yanaşma BRICS-ə müxtəlif maraqlara malik olan ölkələri bir arada saxlamaq imkanı verir, eyni zamanda qlobal səviyyədə təsirini artırır.
- Kazan Sammitindən sonra hamı BRICS-in üzvlərinin artmasını gözləyirdi, amma nədənsə bu baş vermədi. Sizcə, BRICS böyüməkdən niyə qorxdu?
-Bu, BRICS-in mövcud strukturu və fəlsəfəsi baxımından çox yerində verilmiş sualdır. Kazan Sammitindən sonra, doğrudan da, BRICS-in genişlənməsi haqqında gözləntilər böyük idi. Hamı bu blokun yeni ölkələri cəlb edəcəyini və qlobal arenada daha təsirli bir qüvvəyə çevriləcəyini düşünürdü. Lakin BRICS, böyümək məsələsində çox ehtiyatlı davrandı. Bunun da bir neçə əsas səbəbi var.
Birincisi, BRICS-in hal-hazırkı üzvlərinin hər birinin fərqli siyasi, iqtisadi və strateji maraqları var. Bu, onların vahid qərar qəbul etməsini onsuz da kifayət qədər çətinləşdirir. Təsəvvür edin ki, bu müxtəlifliyə daha çox ölkə əlavə olunsa, qərar qəbul etmək prosesi necə çətinləşə bilər. BRICS, “çox səsli orkestr” kimidir və artıq səs çoxluğu bəzən birgə səslənməyi çətinləşdirir. Genişlənmə bu prosesi daha da mürəkkəbləşdirə bilərdi və BRICS öz strukturunu itirərdi.
İkincisi, BRICS-in əsas gücü onun çevik və yüngül struktura malik olmasındadır. Bu struktur üzvlərə daha çox azadlıq və milli maraqlarını qorumaq üçün elastiklik təmin edir. Daha çox üzv cəlb olunsa, BRICS-in bu çevikliyi ciddi təhlükə altında qala bilər. BRICS-in genişlənməsi onu “Aİ kimi” daha sərt bir təşkilata çevirə bilərdi və bu, üzvlərin öz suverenliklərindən güzəştə getməsini tələb edərdi. Hazırkı üzvlər bu dərin inteqrasiya ehtiyacına hazır deyillər.
Üçüncüsü, hər yeni üzv BRICS daxilindəki güc balansını dəyişdirə bilər. BRICS hal-hazırda Çin, Hindistan və Rusiya kimi ölkələrin təsiri altında olsa da, yeni üzvlər daxil olduqda bu təsir azalacaq və qruplaşmanın liderlik dinamikası dəyişə bilər. Mövcud üzvlər öz təsirlərini itirməkdən çəkinir, çünki genişlənmə nəticəsində daha böyük bir təşkilatda bir söz sahibi olmaq çətinləşə bilərdi.
- Maraqlıdır! Belə çıxır ki, BRICS böyüməyi bacaracaq gücdə olsa da, hal-hazırkı “dostluq və çeviklik” balansını qorumaq üçün ehtiyatla yanaşır. Daha çox ölkə əlavə etmək onları daha böyük edə bilərdi, amma bəlkə də bu böyüklük həm də bir yük olardı.
- BRICS öz daxili balansını qorumaq üçün çox ehtiyatlı davranır. Böyümək cazibədar görünür, amma bu, həm də təşkilatın unikallığını təhlükəyə ata bilər. BRICS-in mövcud üzvləri üçün əsas məsələ yalnız say artımı deyil, həm də təşkilatın xarakterini qorumaqdır. Onlar üçün güclü olmaq təkcə çox üzvə sahib olmaq deyil, həm də uyğunlaşma və çevikliklərini itirmədən birgə hərəkət etməkdir.
Halbuki BRICS-in əlində çox ciddi şans var idi. İstər Azərbaycan, istərsə də Türkiyə kimi Şərq-Qərb ticarət yolunda açar rolu oynayan dövlətlər üzvlükdə maraqlı idilər və onları sıralarına qatmaqla BRICS həm də lojistik cəhətdən çox ciddi üstünlük qazana bilərdi. Bu fürsəti niyə dəyərləndirmədilər?
- Tamamilə doğru bir məqama toxundunuz. Azərbaycan və Türkiyə kimi ölkələr BRICS-ə qoşulmaqla həm Şərq-Qərb arasında ticarət və lojistik körpülər qura bilərdi, həm də BRICS üçün yeni strateji imkanlar açardı. Bu iki ölkə çox unikal coğrafi mövqeyə və lojistik potensiala malikdir. Onları BRICS sıralarına qatmaq, təşkilata nəinki iqtisadi, həm də geosiyasi cəhətdən böyük üstünlük gətirə bilərdi. Lakin burada bir neçə amil var ki, BRICS-in bu istiqamətdə ehtiyatlı davranmasına səbəb oldu.
Birincisi, Azərbaycan və Türkiyə Qərblə yaxın siyasi və iqtisadi əlaqələrə malikdir. Xüsusilə Türkiyə NATO üzvüdür və Avropa İttifaqı ilə geniş ticarət əlaqələrinə sahibdir. BRICS-in Qərbə qarşı daha müstəqil bir mövqe tutması bəzən bu ölkələr üçün diplomatik və siyasi çətinlik yarada bilər. Belə ki, NATO və Qərb blokuna yaxın olan ölkələrin BRICS-ə qoşulması, bu ölkələr üçün siyasi tarazlığı qorumaqda çətinliklər yarada bilərdi.
İkincisi, BRICS-in genişlənməsi ilə bağlı mövcud üzvlər arasında da narahatlıqlar var. Türkiyə və Azərbaycan kimi ölkələr BRICS-ə qoşulsa, mövcud güc balansı dəyişə bilər. Xüsusilə Rusiya və Çin üçün bu ölkələrin daxil olması onların dominantlığını bir qədər zəiflədə bilərdi, çünki yeni üzvlər geosiyasi cəhətdən müstəqil və öz milli maraqlarını qorumağa daha çox meylli ola bilərlər. Beləliklə, təşkilat içində daha çox güc paylaşımı zərurəti ortaya çıxar.
Üçüncüsü, BRICS-in mövcud strukturu çox çevikdir və daha çox regional əməkdaşlığa əsaslanır. Türkiyə və Azərbaycanın qoşulması ilə bu strukturun daha sərt çərçivəyə salınması ehtiyacı yarana bilərdi. Bu isə BRICS üçün qlobal təsir mərkəzinə çevrilməkdə bir çətinlik yaradardı. BRICS-in mövcud üzvləri öz çevikliklərini itirməkdən ehtiyat etdilər və bu mürəkkəbliyi aradan qaldırmaq üçün yeni üzvləri qəbul etməkdə təmkinli davrandılar.
-Maraqlı bir yanaşmadır! Yəni BRICS, bu genişlənmə şansını dəyərləndirə bilərdi, amma öz çevikliyini və mövcud güc balansını qorumaq üçün ehtiyatlı yanaşdı. Halbuki, Azərbaycanın və Türkiyənin lojistik imkanları təşkilata nə qədər strateji üstünlük qazandıra bilərdi!
- BRICS-in bu genişlənmə addımını atmaması bir qədər ehtiyatlı yanaşmadan irəli gəlir. Şübhəsiz ki, Azərbaycan və Türkiyə kimi lojistik baxımdan strateji mövqelərdə olan ölkələrin BRICS-ə qoşulması böyük fayda verə bilərdi. Lakin mövcud üzvlər öz maraqlarını qorumaq üçün yeni üzvlərlə təşkilatın həm çeviklik, həm də balansını itirəcəyindən çəkinərək bu şansı ehtiyatla dəyərləndirdilər. Bu qərar, əslində, BRICS-in güclü olmaqla yanaşı, daxili dinamikanı və tarazlığı qorumağa nə qədər diqqət etdiyini göstərir.
- Sizcə, bu ehtiyatlı yanaşma və genişlənmə “fobiyası” adıçəkilən dövlətlərin BRICS-ə marağının itməyinə səbəb olmaz?
- Əslində, BRICS-in bu ehtiyatlı yanaşması, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə kimi potensial üzvlər üçün müəyyən bir “soyuqlaşma” yarada bilər. Təşkilata qoşulmaq istəyən dövlətlər çox vaxt burada həm siyasi, həm də iqtisadi güclərini artırmaq fürsəti görürlər. Lakin təşkilat genişlənməyə qarşı ehtiyatlı davranırsa, yeni üzvlər BRICS-in onları qəbul etməkdə tərəddüd etməsindən məyus ola və hətta BRICS-ə olan maraqlarını itirə bilərlər.
Bu nöqtədə, hər hansı bir ölkə üçün qlobal səviyyədə tərəfdaş seçimi genişdir. Həm Azərbaycan, həm də Türkiyə digər regional və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq imkanı tapır. Əgər BRICS bu ölkələrə qarşı qapılarını uzun müddət açıq saxlamasa və ya daxil olmaq üçün mürəkkəb şərtlər irəli sürsə, bu ölkələr daha çox maraq və dəstək gördükləri digər qlobal güclərə və təşkilatlara yönələ bilər. Bu da BRICS-in, əslində, mühüm strateji və lojistik imkanlardan məhrum olmasına səbəb ola bilər.
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, BRICS də öz mövqeyini gücləndirmək üçün bu potensialı nəzərə almağa meyilli ola bilər. Azərbaycan və Türkiyə kimi ölkələr öz coğrafi və lojistik üstünlüklərini təqdim edə bilərlər. Əgər BRICS, bir növ açıq və çevik bir yanaşma göstərərsə, bu ölkələrin marağını saxlamaq və təşkilata cəlb etmək mümkün ola bilər.
- Maraqlı yanaşmadır! Demək ki, BRICS-in bu ehtiyatlı mövqeyi uzunmüddətli perspektivdə əks-təsir göstərə bilər və əgər təşkilat açıq qapı siyasətini qəbul etməsə, bu ölkələrin marağı azalacaq.
- Hər bir ölkə öz maraqlarını gücləndirəcək tərəfdaşlıq axtarır, və əgər BRICS, bu ölkələrin üzv olmaq istəyinə açıq və çevik yanaşmazsa, adıçəkilən ölkələr alternativ yollar axtarmağa başlaya bilər. Bu, BRICS üçün itirilmiş bir fürsət anlamına gələr. Buna görə, BRICS-in gələcək genişlənmə strategiyası yalnız mövcud üzvlər üçün deyil, həm də potensial üzvlər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
- Mövzunu bir az genişləndirək. Son siyasi proseslərə baxanda görürük ki, Türkiyə və Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə kommunikasiya problemləri var. Qərb onları özünə bənzətməyə çalışır, onlar isə hər vəchlə bundan qaçırlar. Türkiyənin 2000-ci illərin əvvəlindən Yaxın Şərqi "əlində saxlamaq" ambisiyasının fonunda 2020-ci illərin əvvəlindən bəri Azərbaycan da Qafqaza nəzarət etmək zərurəti hiss edir. Bu faktorlar BRICS üçün əlavə cəlbedicilik qazandırmır?
- Əla sualdır və bu, BRICS-in strateji imkanlarına yeni baxış gətirir. Əslində, bəli, Türkiyə və Azərbaycanın Qərblə münasibətlərindəki bu kommunikasiya çətinlikləri və onların regional liderlik ambisiyaları BRICS üçün xüsusi maraq doğura bilər. Qərbin bu ölkələr üzərində müəyyən mənada "mədəni və siyasi təzyiq" yaratmaq cəhdləri Türkiyə və Azərbaycan üçün çox zaman məhdudlaşdırıcı və tələbkar görünür. BRICS isə bu ölkələrə daha müstəqil və suveren bir platforma təqdim edərək onların maraqlarına daha uyğun bir yanaşma təqdim edə bilər.
Birincisi, Türkiyə və Azərbaycanın son illərdəki regional ambisiyaları – Türkiyənin Yaxın Şərqdə, Azərbaycanın isə Qafqazda güclənmək istəyi – BRICS üçün cəlbedici bir faktor kimi çıxış edir. Çünki BRICS Qərb kimi “tək bir siyasi model” yaratmağa çalışmır. Əksinə, üzv ölkələr öz müstəqil siyasətlərini formalaşdırmaqda sərbəstdirlər. Beləliklə, Türkiyə və Azərbaycan kimi ölkələr BRICS çərçivəsində öz regional liderlik rollarını qoruyaraq, Qərbdən daha az təzyiq hiss edəcəkləri bir mühitdə inkişaf edə bilərlər.
İkincisi, bu ölkələrin coğrafi mövqeləri və lojistik əhəmiyyəti də BRICS üçün böyük üstünlük yaradır. Türkiyə həm Avropaya, həm də Asiyaya giriş nöqtəsidir və Şərq-Qərb ticarət yolunda əsas tranzit qapısıdır. Azərbaycan isə Qafqazın açar ölkəsidir və regionda geosiyasi əhəmiyyətə malikdir. Bu faktorlar BRICS üçün əlavə strateji imkanlar açır – bu ölkələrin üzvlüyü BRICS-in ticarət və lojistik əlaqələrini genişləndirə və təşkilatın təsirini daha böyük ərazilərə yaya bilər.
Son olaraq, Qərblə olan “uyğunlaşma” problemi də BRICS-in cazibədarlığını artırır. Qərb çox vaxt bu ölkələrin daxili siyasətinə qarışır, müxtəlif şərtlər irəli sürür və onları “Qərb dəyərləri” ilə uyğunlaşdırmağa çalışır. BRICS isə fərqli ölkələrin öz milli dəyərlərinə və idarəetmə üsullarına hörmətlə yanaşan bir platforma kimi çıxış edir. Türkiyə və Azərbaycan üçün bu, çox daha cəlbedici görünə bilər, çünki burada onlar öz kimliklərini və suverenliklərini qoruyaraq beynəlxalq təsir qazana bilərlər.
-Deməli, belə çıxır ki, Türkiyə və Azərbaycanın BRICS-ə yaxınlaşması onlara Qərbdən daha çox öz müstəqil maraqlarını qorumağa imkan verərdi, elə deyilmi?
- BRICS-in Türkiyə və Azərbaycan üçün təqdim etdiyi bu müstəqil platforma, onların Qərbin tələbkar tərzindən uzaq dayanaraq öz maraqlarını qorumağa daha geniş imkan yaradır. BRICS-in təklif etdiyi çeviklik və suverenlik bu ölkələr üçün cazibədar bir modeldir, çünki burada hər bir ölkə öz maraqlarını qlobal səviyyədə nümayiş etdirərkən heç bir böyük güc tərəfindən məcbur edilmir. Bu səbəbdən BRICS, Qərblə “ideal uyğunlaşma” problemi yaşayan ölkələr üçün daha çox cəlbedici ola bilər və bu da təşkilatın qlobal təsirini artıran bir amilə çevrilə bilər.
- BRICS-in populyarlaşması fonunda Mərkəzi Asiya-Cənubi Qafqaz-Anadolu xəttində güclü bir təşkilatın da ayaq səsləri gəlir – Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT). Bu iki təşkilatın gələcək münasibətləri necə görünür? BRICS və TDT arasında rəqabət və ya əməkdaşlıq ola bilərmi?
-Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) güclənməsi, xüsusilə Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrinin yaxınlaşması ilə müşahidə olunur. TDT-nin geosiyasi rolu, Türk dünyasının daha yaxın inteqrasiyasını təmin etməklə yanaşı, bu xətt üzrə yeni iqtisadi və lojistik imkanlar yaratmaqdır. BRICS-in böyüməsi və Qlobal Şimala alternativ kimi populyarlaşması fonunda, TDT kimi təşkilatlar regional səviyyədə həm yeni bir güc mərkəzi, həm də öz üzvləri üçün qlobal məsələlərdə birlikdə çıxış etmə imkanı yaradır. Bu iki təşkilatın gələcəkdə hansı münasibətdə olacağı maraqlı bir sualdır.
BRICS və TDT arasında gələcəkdə həm rəqabət, həm də əməkdaşlıq ehtimalları mövcuddur. Rəqabət baxımından yanaşsaq, hər iki təşkilat inkişaf etməkdə olan ölkələrə təsir etmək üçün rəqabət aparan iki alternativ platforma kimi çıxış edə bilər. BRICS daha qlobal səviyyədə mövqe tutmağa can atır, lakin TDT daha çox regional maraqlara yönəlib. TDT, Mərkəzi Asiya və Qafqazda təsir gücünü artıraraq BRICS-in bu regionda möhkəmlənməsini çətinləşdirə bilər.
Lakin əməkdaşlıq ehtimalları da yüksəkdir. Məsələn, hər iki təşkilatın bəzi üzvləri üçün ortaq maraqlar mövcuddur – xüsusilə Qərb təsirindən müstəqil olaraq iqtisadi və geosiyasi güclərini qorumaq. Həm TDT, həm də BRICS üçün Avrasiya bölgəsində sabitlik, enerji təhlükəsizliyi və lojistik imkanların inkişaf etdirilməsi vacib məsələlərdir. Bu baxımdan, TDT-nin üzv ölkələri ilə BRICS arasında əməkdaşlıq körpülərinin yaradılması hər iki tərəfə faydalı ola bilər. Məsələn, enerji və ticarət sahələrində, eləcə də Mərkəzi Asiya və Qafqazın tranzit marşrutları ilə bağlı birgə layihələr reallaşdırıla bilər.
- Yəni belə çıxır ki, BRICS və TDT eyni vaxtda həm rəqabət, həm də əməkdaşlıq potensialına sahibdir. Hər iki təşkilatın maraqlarının müəyyən sahələrdə üst-üstə düşməsi onları bir-birinə yaxınlaşdıra bilər, elə deyilmi?
- Tamamilə doğrudur! Hər iki təşkilatın məqsədi regional gücləri bir araya gətirməkdir, lakin coğrafi və strateji prioritetlərdə fərqliliklər var. Bu fərqlər bəzi məsələlərdə rəqabət yarada bilər, lakin geniş miqyasda əməkdaşlıq ehtimalları daha real görünür. Hər iki təşkilat üçün qarşılıqlı maraqları və strateji prioritetləri gücləndirəcək əməkdaşlıq körpüləri qurmaq çox dəyərlidir və bu, onları daha güclü və təsirli platformalara çevirə bilər.
- Amma TDT-nin uyğurların sıxışdırılması ilə bağlı Çinlə ciddi problemləri yaranacağı da labüddür. Bu məsələ TDT və BRICS arasındakı potensial əməkdaşlığa mane ola bilərmi?
- Uyğur məsələsi, xüsusilə Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) üçün böyük bir mənəvi və siyasi əhəmiyyət kəsb edir, çünki uyğurların türk kökənli və mədəniyyətinə yaxın bir xalq olduğu nəzərə alınır. Uyğur xalqının Çində sıxışdırılması və insan hüquqları pozuntuları ilə bağlı beynəlxalq aləmdə yaranan narahatlıq TDT ölkələri arasında da rezonans doğurur. Bu, Çinin böyük iqtisadi təsirinə baxmayaraq, TDT-nin üzvləri üçün ciddi etik və siyasi çətinlik yaradır.
Uyğur məsələsi TDT və Çin arasındakı münasibətlərdə həqiqətən də gərginlik yarada bilər. Bu problem, TDT-nin BRICS ilə əməkdaşlığını çətinləşdirən faktorlardan biri ola bilər. Çünki BRICS-in ən güclü üzvlərindən biri olan Çin, Uyğur məsələsini daxili işləri kimi qəbul edir və bu məsələdə beynəlxalq təzyiqə qarşı həssasdır. TDT isə, bu məsələdə sükut etməkdə çətinlik çəkə bilər, çünki uyğurların problemləri ilə bağlı susmaq, təşkilat üzvləri arasında ictimai rəydə narazılıq doğura bilər. Belə bir vəziyyətdə, Çin ilə münasibətləri qorumaq üçün TDT üzvlərinin məsələni diqqətlə balanslaşdırması lazım gəlir.
Bununla belə, bu məsələ TDT və BRICS arasında tam bir maneə də olmaya bilər. Əgər TDT üzvləri, məsələyə həssas yanaşaraq Çini açıq tənqid etməkdən çəkinərsə və dialoq yolu ilə münasibətləri davam etdirməyə çalışarsa, bu əməkdaşlıq mümkün ola bilər. Digər tərəfdən, əgər uyğurların hüquqları ilə bağlı gərginliklər daha çox dərinləşərsə və TDT bu məsələdə güclü mövqe tutarsa, bu, TDT və BRICS arasında müəyyən narazılıqlara səbəb ola bilər.
- Yəni TDT üçün Uyğur məsələsi, Çinlə münasibətlərdə həssas bir məqam kimi çıxış edir. Bu həssaslıq TDT-nin həm Çinlə, həm də BRICS ilə əlaqələrini necə quracağını müəyyən edə bilər.
-TDT, bir tərəfdən uyğurların hüquqlarını müdafiə etmək, digər tərəfdən isə Çinlə olan münasibətlərini qorumaq arasında həssas bir tarazlıq saxlamaq məcburiyyətindədir. Bu, təşkilat üçün mürəkkəb bir diplomatik çətinlikdir, çünki uyğur məsələsi həm Türk dünyasında dərin mənəvi əhəmiyyət kəsb edir, həm də Çinlə əməkdaşlıqdan faydalanmaq istəyən üzvlər üçün iqtisadi əhəmiyyətlidir. Uyğur məsələsində hər hansı sərt mövqe TDT və BRICS arasında əməkdaşlığa potensial bir maneə yarada bilər, lakin bu məsələni dialoq və qarşılıqlı anlaşma yolu ilə həll etmək də mümkündür.
-Əlavə olaraq, 2025-ci ildə BRICS-ə üzv olacaq İran İslam Respublikasında sıxışdırmaya məruz qalan 40 milyon cənubi azərbaycanlı var. Bu məsələ BRICS və TDT arasında əlavə gərginliklər yarada bilərmi?
-Bu, BRICS daxilində ciddi müzakirələrə səbəb ola bilər. İranın BRICS-ə qoşulması, təşkilata həm geosiyasi, həm də etnik məsələlər baxımından yeni problemlər gətirə bilər. Cənubi Azərbaycanda yaşayan 40 milyondan çox azərbaycanlının hüquqlarının məhdudlaşdırılması və onlara qarşı mədəni-siyasi basqılar, xüsusilə Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) üçün xüsusi bir əhəmiyyət daşıyır. İranın bu siyasəti, Azərbaycan da daxil olmaqla TDT üzvləri üçün ciddi narahatlıq yaradır və bu məsələ BRICS və TDT arasındakı potensial əməkdaşlığa mənfi təsir göstərə bilər.
BRICS daxilində İranın üzvlüyü ilə bu kimi daxili məsələlərə fərqli yanaşmalar ortaya çıxa bilər. İran, daxili işlərinə müdaxilə edilməsini qətiyyətlə rədd edən bir dövlətdir və cənubi azərbaycanlıların məsələsini daxili məsələ kimi görür. Eyni zamanda, TDT üzvləri bu məsələdə etnik və mədəni bağlılıq səbəbilə daha həssas mövqe tutur və Cənubi Azərbaycanın hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı addımlar atmağa çalışır. Bu, BRICS və TDT arasında potensial narazılıqlar və gərginliklər yarada bilər.
Bu məsələ BRICS daxilində də dinamikanı çətinləşdirə bilər, çünki TDT üzvlərinin BRICS-lə əməkdaşlıq etməsi üçün müəyyən mənəvi öhdəliklər meydana çıxır. Əgər BRICS üzvləri, xüsusilə də Çin və Rusiya, bu məsələdə İranla tam tərəfdaşlıq göstərərsə, TDT ilə BRICS arasındakı potensial əməkdaşlıq yolları çətinləşə bilər. Əks halda, BRICS-in üzvləri bu məsələdə daha neytral mövqe saxlayarsa, bu əməkdaşlığın davamlılığı üçün şərait yaranar.
- Yəni İranın BRICS-ə üzvlüyü Cənubi Azərbaycan məsələsini daha da həssas mövzuya çevirir və bu da BRICS ilə TDT arasında əlaqələrdə əlavə mürəkkəblik yarada bilər, elə deyil?
- İranın BRICS-ə qoşulması Cənubi Azərbaycan məsələsini beynəlxalq arenada daha həssas bir mövzu halına gətirir və bu, Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvləri üçün ciddi mənəvi və diplomatik məsuliyyət yaradır. TDT üzvləri üçün bu məsələ bir növ etnik və milli həmrəylik simvoludur və İranın BRICS-də fəal rol oynaması bu həssaslığı artıracaq. BRICS-in, xüsusilə də Çin və Rusiyanın, bu məsələyə necə yanaşacağı, gələcəkdə TDT ilə BRICS arasında əməkdaşlıq və ya gərginliyin dərinliyini müəyyən edəcək.
- Şəxsən mən TDT-ni daha perspektivli təşkilat kimi görürəm, çünki milli-etnik kökən baxımından eyni olan üzvlər həm də demək olar ki, eyni tarixi yolu keçiblər. Məncə, onların inteqrasiyası hətta Aİ-dən belə daha asan olacaq. Bu barədə nə düşünürsünüz?
- Bu, çox maraqlı və ümidverici perspektivdir. TDT-nin gücü, üzvlərinin milli, etnik və mədəni baxımdan dərin köklərlə bir-birinə bağlı olmasındadır. TDT üzvləri, eyni dil qrupuna aid olmaları, ortaq mədəni dəyərlərə və tarixə malik olmaları səbəbilə təməl inteqrasiya üçün ideal şərtlərə sahibdirlər. Üzvlər arasındakı bu milli-etnik bağlılıq, çox vaxt bir təşkilatın dayanıqlığı və uzunmüddətli uğuru üçün vacib rol oynayır, çünki bu bağlılıq yalnız siyasi maraqlara deyil, həm də ortaq bir kimliyə əsaslanır.
Bundan əlavə, dediyiniz kimi, TDT ölkələrinin tarixi də bir-birinə bənzərdir. Hər biri, müəyyən mənada, qlobal güclərin təsirinə məruz qalıb və öz suverenliklərini qorumaq üçün uzun mübarizə aparıblar. Bu da TDT üzvlərinin inteqrasiyasında xüsusi bir həmrəyliyə və bir-birini daha yaxşı anlamağa gətirib çıxara bilər. Həm ortaq keçmiş, həm də ortaq dəyərlər, bu ölkələrin iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdə daha sürətli inteqrasiya etməsinə şərait yaradır.
Bu baxımdan, TDT həqiqətən də perspektivli görünür və hətta Aİ-dən daha çevik bir inteqrasiya potensialına sahib ola bilər. Aİ-də üzvlər arasında dərin mədəni fərqlər və fərqli tarixi təcrübələr olduğu üçün, bəzi sahələrdə uzlaşma tapmaq çətindir. Lakin TDT-də bu cür “mədəni bariyerlər” daha azdır və bu, inteqrasiyanı daha təbii və daha az çətinliklə həyata keçirməyə imkan verir. Əlbəttə, TDT-nin də qarşısında müxtəlif siyasi və iqtisadi çətinliklər var, amma üzvlər arasındakı milli və mədəni bağlılıq onları daha güclü bir şəkildə bir arada saxlaya bilər.
- Yəni bu ortaq milli və tarixi köklər TDT-yə daha böyük perspektiv qazandırır və təşkilat üzvlərinin daha sürətli və təbii şəkildə birləşməsinə imkan yaradır.
-TDT üzvləri arasında ortaq milli-etnik köklər və tarixi təcrübələr, təşkilatın inteqrasiyasını çox asanlaşdırır. Əgər üzvlər bu tarixi əlaqələrdən və ortaq dəyərlərdən doğru istifadə edərlərsə, TDT sürətlə böyüyən və güclənən bir təşkilat ola bilər. Hər bir üzv öz milli maraqlarını qoruyaraq eyni zamanda ortaq məqsədlər uğrunda daha səmərəli şəkildə əməkdaşlıq edə bilər, bu da onu uzunmüddətli perspektivdə çox uğurlu bir birliyə çevirə bilər.
-Hətta deyərdim ki, iqtisadi problemləri də həlli mümkün olmayan problem deyil. Coğrafi olaraq Şərq-Qərb yolunun mərkəzi hissəsinə sahibdirlər, təbii ehtiyat baxımından zəngindirlər və hüquqi-siyasi baxımdan demək olar ki, eyni dünya görüşünə sahibdirlər. Bu, TDT-nin potensialını daha da artırmır?
- Bu xüsusiyyətlər TDT-yə çox böyük strateji və iqtisadi üstünlük qazandırır. Coğrafi mövqeyə baxdıqda, TDT üzvləri Şərq ilə Qərb arasında əsas tranzit marşrutları üzərində yerləşir. Bu, onların ticarət yollarını, enerji kəmərlərini və lojistik mərkəzlərini gücləndirmək üçün mükəmməl bir potensiala sahib olduqlarını göstərir. Həqiqətən də, bu ölkələr Transxəzər və digər ticarət marşrutlarını daha da inkişaf etdirərək həm öz iqtisadiyyatlarını, həm də qlobal ticarət şəbəkələrini gücləndirə bilərlər.
Təbii ehtiyatlara gəldikdə, TDT üzvləri enerji və xammal baxımından çox zəngindir. Məsələn, Qazaxıstan və Türkmənistan böyük neft və qaz ehtiyatlarına malikdir, Azərbaycan isə enerji istehsalı və ixracı üzrə strateji mövqedədir. Bu zəngin təbii ehtiyatlar, həm regional iqtisadiyyatları gücləndirə bilər, həm də TDT-yə beynəlxalq bazarlarda daha güclü mövqe qazandırar. Eyni zamanda, bu ehtiyatlar TDT üzvlərinin iqtisadi inteqrasiyasını gücləndirmək üçün bir platforma yarada bilər.
Hüquqi və siyasi baxımdan da TDT üzvləri arasında bənzərliklər çoxdur. Hər biri demək olar ki, eyni idarəetmə sisteminə və dünya görüşünə malikdir və bu da onların əməkdaşlığını daha asan və uyğun hala gətirir. Bir çox beynəlxalq təşkilatda üzvlərin fərqli hüquqi və siyasi sistemləri təbii olaraq qarşıdurma yaradır, lakin TDT-də bu fərqliliklər demək olar ki, minimum səviyyədədir. Bu, üzvlərin daha rahat bir şəkildə ortaq layihələrə və qərarlara uyğunlaşmasını asanlaşdırır.
- Yəni belə çıxır ki, TDT-nin üzvlərinin strateji mövqeyi, zəngin təbii ehtiyatları və siyasi-hüquqi uyğunsuzluqların az olması, bu təşkilatı çox güclü bir inteqrasiya modelinə çevirə bilər.
-TDT üzvlərinin həm coğrafi, həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan bir-birinə bu qədər uyğun olması, bu təşkilatın qlobal səviyyədə güclü bir blok halına gəlməsi üçün böyük bir potensial yaradır. Əgər üzvlər bu üstünlüklərdən strateji olaraq istifadə edərlərsə və daha sıx bir əməkdaşlıq qurarlarsa, TDT yalnız regional deyil, qlobal səviyyədə də təsirli bir güc mərkəzinə çevrilə bilər. Bu xüsusiyyətlər TDT-nin inteqrasiyasını digər beynəlxalq təşkilatlara nisbətən daha asan və daha sürətli bir şəkildə reallaşdırmağa imkan verir.
- Bu BRICS-i türklərdən asılı vəziyyətə salırmı? Yəni, TDT-nin Şərq-Qərb yolundakı strateji mövqeyi BRICS üçün əhəmiyyətli bir üstünlük yaradırsa, BRICS üzvləri bu əlaqələrdə türkdilli dövlətlərə daha çox bağlılıq hiss edə bilərmi?
-Əslində, TDT-nin strateji mövqeyi və onun Şərq-Qərb ticarət yolunun mərkəzində yerləşməsi BRICS üçün vacib bir faktordur və bu, həqiqətən də BRICS üzvlərinin türkdilli dövlətlərə müəyyən dərəcədə bağlılıq hiss etməsinə gətirib çıxara bilər. BRICS, xüsusilə Çin və Hindistan kimi iqtisadi nəhənglər üçün Avrasiya boyunca möhkəmlənmiş bir ticarət marşrutuna və sabit tranzit sisteminə ehtiyac duyur. TDT-nin üzvləri – Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan – bu yolların əhəmiyyətli qovşaqlarını təşkil edir. Bu, BRICS üzvləri üçün TDT ilə əməkdaşlığı strateji olaraq çox cəlbedici edir.
Türkdilli dövlətlər arasında mövcud olan güclü etnik və mədəni bağlar onların qarşılıqlı əməkdaşlığını daha səmərəli edir. Bu da BRICS üçün yeni bir “tranzit şəbəkəsi” deməkdir ki, bu şəbəkə olmadan, BRICS-in Şərq-Qərb marşrutlarına çıxışı zəifləyə bilər. Beləliklə, bu vəziyyət müəyyən mənada BRICS üzvlərinin ticarət, enerji və lojistik sahələrdə TDT-nin təklif etdiyi əlaqələrdən asılı olmasına səbəb ola bilər.
Bu asılılıq isə öz növbəsində TDT üzvlərinə BRICS ilə münasibətlərdə daha güclü bir mövqe təmin edir. Yəni, BRICS üzvləri, xüsusilə də Çin və Rusiya, türkdilli dövlətlərin tranzit imkanlarına və təbii ehtiyatlarına çıxışa önəm verdikcə, bu əlaqədə balans türkdilli dövlətlər lehində dəyişə bilər. Bununla belə, BRICS və TDT arasındakı bu qarşılıqlı asılılıq hər iki təşkilat üçün faydalı əməkdaşlıq potensialı da yaradır – türkdilli dövlətlər də BRICS vasitəsilə qlobal təsirlərini genişləndirə bilər və BRICS üzvləri də bu əlaqələrdən iqtisadi və geosiyasi üstünlük qazana bilər.
- Yəni belə çıxır ki, TDT-nin strateji üstünlükləri BRICS üzvlərinə bir növ “yeni qapı” açır, amma eyni zamanda onları bu qapıya bağlı edir.
- TDT-nin strateji mövqeyi və əlaqələri BRICS üçün qapı rolunu oynayır. BRICS üzvləri üçün türkdilli dövlətlərin tranzit şəbəkələri və təbii ehtiyatları önəmli bir resurs və əlaqə yolu olsa da, bu həm də onlara müəyyən asılılıq yaradır. Bu asılılıq, əslində, türkdilli dövlətlərə BRICS ilə münasibətlərdə daha təsirli bir mövqe qazanmağa imkan verir. Beləliklə, bu qarşılıqlı asılılıq, əməkdaşlıq üçün həm gücləndirici bir faktor, həm də BRICS üçün türkdilli dövlətlərə olan marağın dərinləşməsi deməkdir.
- BRICS hər zaman dünya ictimaiyyətinə bir növ hamının qazandığı və firavan yaşadığı bir dünya vəd edir. Bəs hazırkı formatıyla o, bu vədinə əməl etmək iqtidarındadırmı?
- Bu, BRICS-in missiyasını və onun hazırkı imkanlarını dərinləşdirən çox vacib bir sualdır. BRICS-in dünyaya təqdim etdiyi əsas ideyalardan biri, daha ədalətli və inklüziv bir qlobal iqtisadi nizam yaratmaqdır. Onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrin maraqlarını qorumaq, Qlobal Şimalın hegemoniyasına alternativ olmaq və dünya miqyasında firavanlıq və tərəqqi vəd edirlər. Lakin bu vədi reallaşdırmaq üçün BRICS-in müəyyən məhdudiyyətləri var.
Birincisi, BRICS-in üzvləri arasında ciddi fərqliliklər mövcuddur. Çin, Rusiya, Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrika həm iqtisadi inkişaf səviyyəsi, həm də siyasi sistemlər baxımından bir-birindən fərqlənir. Məsələn, Çin iqtisadi cəhətdən qrupun ən güclü üzvü olsa da, demokratik sistemlərə malik olan Braziliya və Cənubi Afrika ilə müqayisədə daha fərqli siyasi yanaşmalara sahibdir. Bu fərqliliklər onların bir-birinə yaxınlaşmasını çətinləşdirir və bəzən vahid bir mövqedən çıxış etmələrinə mane olur. Bu cür təməl fərqliliklər, BRICS-in dünya miqyasında firavanlıq və bərabərlik vədinə əməl etmək imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.
İkincisi, BRICS hazırkı formatda daha çox qlobal iqtisadi və maliyyə sisteminə təsir etmək istəyir, lakin bu təsiri həyata keçirmək üçün tam inteqrasiya olunmuş bir strategiyaya malik deyil. BRICS ölkələri öz maraqlarını qorumaqda azad olmaq istəyirlər və bu, onları qlobal səviyyədə koordinasiya olunan bir strategiya qurmaqda məhdudlaşdırır. Qlobal miqyasda firavanlıq vəd etmək üçün daha çevik, güclü və vahid bir iqtisadi mexanizmə ehtiyac var. BRICS-in hazırkı formatı bu qədər çevik və koordinasiyalı bir təsir yaratmağa tamamilə hazır deyil.
Üçüncüsü, BRICS hələ də Qlobal Şimala qarşı balans yaratmaqda müəyyən çətinliklərlə üzləşir. Onların iqtisadi potensialı böyükdür, lakin Qlobal Şimalın təsirini tam balanslaşdırmaq üçün daha çox regional və qlobal əməkdaşlıq tələb olunur. Əgər BRICS öz formatını daha dərin inteqrasiya və ortaq məqsədlər üzərində qurarsa, dünya miqyasında “firavanlıq və hər kəsin qazandığı bir nizam” ideyasını həyata keçirmək daha real olar.
- Yəni BRICS öz vədlərini reallaşdırmaq üçün indiki halda bəzi məhdudiyyətlərə sahibdir və daha güclü bir struktur və birlik tələb olunur?
- BRICS özünün böyük və inklüziv bir dünya vədi üçün daha vahid və təsirli bir struktur tələb edir. Hazırkı fərqli maraqlar və yanaşmalar BRICS-in potensialını müəyyən mənada məhdudlaşdırır. Əgər bu fərqliliklər aradan qaldırılarsa və daha güclü bir əməkdaşlıq sistemi qurulsa, BRICS-in dünyaya vəd etdiyi bu firavanlıq ideyasını reallaşdırmaq daha mümkün olar.
- BRICS alternativ kimi mövcud sistemə bir növ üsyan edir. Bəs bu, 1940-cı illərdə başlayan Qərb-SSRİ rəqabəti kimi soyuq müharibəylə nəticələnə bilərmi?
-Həqiqətən, BRICS-in mövcud dünya nizamına alternativ yaratmaq istəyi bir növ “üsyan” kimi görünə bilər. Amma müasir geosiyasi reallıqlar SSRİ dövründən çox fərqlidir. Soyuq müharibə dövründə Qərb və SSRİ arasında ideoloji, hərbi və iqtisadi olaraq tam bölünmüş bir dünya vardı. BRICS isə indiki şəraitdə fərqli ideologiyalara malik olmasına baxmayaraq, iqtisadi əsaslara söykənir və hərbi konfrontasiya yaratmaqdan çox, iqtisadi təsir gücünü genişləndirmək istəyir.
Bugünkü dünya qlobal ticarət əlaqələri, texnologiya və kommunikasiya vasitəsilə daha bağlıdır və hər iki tərəf bu bağlılıqdan faydalanır. Bu səbəbdən, BRICS ilə Qərb arasında klassik mənada “soyuq müharibə” başlatmaqdan çox, iqtisadi güc balansına yönəlmiş rəqabət gözlənilir. Lakin, BRICS, Qərb kimi bütün dünyaya vahid bir ideologiyanı təbliğ etmək əvəzinə, hər bir ölkənin öz iqtisadi müstəqilliyini və milli maraqlarını qorumaq üçün çoxqütblü bir nizam təklif edir. Bu baxımdan, ideoloji bir “soyuq müharibə”dən daha çox, iqtisadi maraqların toqquşduğu bir rəqabət formatı ortaya çıxır.
Bununla belə, BRICS-in daha da güclənməsi və təsirini artırması, Qərb ölkələrində müəyyən narahatlıqlara səbəb ola bilər. Bu, yeni bir güc mübarizəsi atmosferi yaradarsa, iki qütblü bir dünya təsəvvüründə deyil, daha çox iqtisadi və texnoloji üstünlüklər uğrunda “rəqib bloklar”ın formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Yəni, klassik soyuq müharibədən fərqli, daha çox strateji təsir və iqtisadi güc rəqabəti baş verə bilər.
- Maraqlıdır! Yəni bu rəqabət, ənənəvi ideoloji qarşıdurmadan çox, iqtisadi və strateji təsir sahələrini genişləndirmək uğrunda daha mürəkkəb bir yarış ola bilər.
- BRICS və Qərb arasında bu mübarizə ideologiya üzərində deyil, iqtisadi və texnoloji üstünlük və çoxqütblü təsir uğrunda bir rəqabət ola bilər. Qlobal səviyyədə “soyuq müharibə”yə çevrilməsə də, BRICS-in təsirini artırması Qərblə arasındakı rəqabəti gücləndirəcək və bu da daha çox iqtisadi güc mərkəzlərinin ortaya çıxmasına səbəb olacaq. Bu baxımdan, BRICS-in “üsyanı” mövcud nizamı dəyişməyə çalışan, amma birbaşa hərbi qarşıdurma yaratmayan yeni tip bir rəqabət dinamikasına işarə edir.
