Pul insan həyatının ayrılmaz bir hissəsidir. Biz pul qazanır, xərcləyir, qənaət edir və investisiya edirik. Ancaq bu qərarları həmişə məntiqli və rasional şəkildə verdiyimizi düşünmək yanlışdır. Çünki maliyyə məsələlərində insan psixologiyası mühüm rol oynayır. Çox vaxt duyğularımız, vərdişlərimiz və psixoloji meyllərimiz səbəbindən maliyyə baxımından yanlış və ya qeyri-məntiqli qərarlar veririk.  

Bəs niyə insanlar pul məsələlərində qeyri-məntiqli davranırlar? Hər kəsin daha ağıllı maliyyə qərarları verməsi üçün psixoloji tələləri və onların necə qarşısını almağı anlamaq vacibdir. 

 Duyğuların təsiri: Pul və emosiyalar arasında güclü əlaqə

Maliyyə qərarlarımızın çoxu emosiyalarımızın təsiri altında verilir. İnsanlar əsasən iki güclü duyğunun – qorxu və tamahın təsiri altında pul mövzusunda səhvlər edirlər.  

- Qorxu – İnsanlar böhran zamanı səhmlərini aşağı qiymətə satır, çünki onların daha da ucuzlaşacağından qorxurlar. Halbuki, uzunmüddətli perspektivdə bu səhmlər dəyər qazana bilərdi. 

- Tamah – İnsanlar çox qazanmaq ümidi ilə riskli investisiyalara girirlər. Məsələn, birjaya və ya kriptovalyuta bazarına böyük pullar yatırıb tez zəngin olmağa çalışırlar, amma çox vaxt bu strategiya böyük itkilərə səbəb olur.  

Bundan başqa, sevinc, həsəd və nostalji kimi emosiyalar da maliyyə qərarlarına təsir göstərir. İnsanlar sevincli olduqları vaxt daha çox pul xərcləməyə meyilli olurlar. Həsəd isə başqaları ilə müqayisə edərək lazımsız alış-veriş etməyə səbəb ola bilər.  

 Təsdiqləmə qərəzi: İnsanlar niyə öz səhvlərini görmək istəmirlər?

Təsdiqləmə qərəzi (Confirmation Bias) insanın yalnız öz fikirlərini dəstəkləyən məlumatları qəbul etməsi və əks dəlilləri görməməsidir.  

Məsələn, bir investor bir şirkətin səhmlərinin gələcəkdə yüksələcəyini düşünürsə, o, yalnız bu düşüncəni dəstəkləyən xəbərləri oxuyacaq. Əgər həmin səhmlərin düşmə riski ilə bağlı xəbər çıxsa, bunu görməzlikdən gələcək. Bu psixoloji meyl çox vaxt insanları səhv investisiya qərarları verməyə məcbur edir.  

 İtkidən qaçınma: Niyə insanlar itirməkdən bu qədər qorxurlar?

Aparılan araşdırmalara görə, insanlar üçün itkilər qazanclardan daha ağrılı olur.  

Məsələn, bir şəxs 100 manat qazandıqda bu ona sevinc bəxş edə bilər. Amma 100 manat itirdikdə bu, ikiqat daha güclü təsir bağışlayır. Bu səbəbdən insanlar risk etməkdən çəkinirlər və ya itirdikləri investisiyaları çox gec satırlar.  

Maliyyə bazarlarında bu psixoloji effekt çox açıq görünür. İnsanlar düşən səhmləri uzun müddət saxlayaraq "bəlkə qiyməti qalxar" düşüncəsi ilə daha böyük zərərlərə məruz qalırlar. Halbuki, daha rasional yanaşma ilə həmin səhmləri satıb yeni investisiya fürsətlərinə yönəlmək daha məqsədəuyğundur.  

Anlıq məmnuniyyət: İnsanlar niyə gələcəyi düşünməkdə çətinlik çəkirlər?

İnsan beyni anlıq məmnuniyyət əldə etməyi sevir. Bu, insanların uzunmüddətli planlar qurmaq yerinə, qısa müddətli istəklərinə üstünlük verməsinə səbəb olur.  

Məsələn, bir şəxs maaşının bir hissəsini investisiya və ya qənaət etmək əvəzinə, bahalı bir telefon və ya lüks geyim almağı seçə bilər. Çünki bu alış-veriş ona ani məmnuniyyət verir, amma gələcək maliyyə təhlükəsizliyini riskə atır.  

Bu problemi aradan qaldırmaq üçün insanlar uzunmüddətli maliyyə hədəfləri müəyyən etməli və onları kiçik addımlarla reallaşdırmağa çalışmalıdırlar.  

Sosial təsir: İnsanlar niyə başqalarına baxıb qərar verirlər?

Sosial mühit və cəmiyyətin təsiri də insanların maliyyə qərarlarına ciddi təsir göstərir.  

- "Hamı alır, mən də alım" yanaşması – İnsanlar dostlarının və ya qonşularının aldığı bahalı avtomobil, telefon və ya evləri görüb, özlərini geridə qalmış hiss edə bilərlər.  

- Sosial media və reklamlardan təsirlənmək – Sosial mediada məşhurlar və dostlar lüks həyat tərzi nümayiş etdirdikdə, insanlar da buna uyğunlaşmaq istəyir. Bu isə bəzən lazımsız borclara və israfçılığa gətirib çıxarır.  

Bu psixoloji tələdən qurtulmaq üçün insanlar öz real maliyyə imkanlarına uyğun yaşamalı və başqaları ilə müqayisədən çəkinməlidirlər.  

Pulun dəyərini fərqli qavrama: İnsanlar niyə eyni məbləği fərqli dəyərləndirirlər?

Pul mənbəyindən asılı olaraq insanlar onu fərqli dəyərləndirirlər.  

Məsələn:  

- İnsanlar maaşlarından qənaət etməyə çətinlik çəkirlər, amma bonus və ya lotereya pulu gəldikdə onu asanlıqla xərcləyə bilirlər.  
- Kimsə lotereyadan 1000 manat udsa, onu düşünmədən xərcləyə bilər, amma maaşından 1000 manat ayırıb investisiya qoymağa tərəddüd edər.  

Bu tələni aşmaq üçün insan pulun mənbəyindən asılı olmayaraq, onu eyni dəyərlə qəbul etməlidir.  

Bəs daha məntiqli maliyyə qərarları vermək üçün nə etmək lazımdır?

Pul ilə bağlı daha sağlam qərarlar vermək üçün psixoloji tələləri tanımaq və onlardan çəkinmək vacibdir. Bunun üçün:  

- Maliyyə planı hazırlayın və ona əməl edin. Qəfil qərarlardan çəkinin.  

- Duyğularınızı maliyyə qərarlarından ayırın. Xüsusilə qorxu və tamahın sizi idarə etməsinə icazə verməyin.  

- Uzunmüddətli düşünün. Qısa müddətli sevinc üçün uzunmüddətli maliyyə təhlükəsizliyinizi qurban verməyin.  

- Sosial təsirdən uzaq durun. Başqalarının maliyyə vəziyyətinə görə öz həyat tərzinizi müəyyən etməyin. 

- İnvestisiya və qənaət vərdişi yaradın. Maliyyə savadlılığınızı artırın və gələcəyiniz üçün yatırım edin.  

Pul yalnız bir vasitədir və onun üzərində nə qədər nəzarətiniz olarsa, həyatınız bir o qədər rahat və təhlükəsiz olar.