Süni intellekt bir zamanlar yalnız elmi fantastika filmlərində gördüyümüz anlayış idi. Bugünkü reallıq isə ondan ibarətdir ki, bu texnologiyalar artıq həyatımızın hər sahəsinə nüfuz edir: yazı yazır, şəkil çəkir, robotlar kimi danışır, hətta insan səsi və görüntüsünü tam təqlid edə bilir. Xüsusilə səs və görüntü təqlidi sahəsində Sİ-nin yaratdığı yeniliklər, “real” ilə “saxta” arasındakı sərhədi silmək üzrədir.
Əvvəllər yalnız aktyorlar rol oynayırdı. İndi isə süni intellekt bizləri oynayır — bizim əvəzimizə danışır, gülür, videolarda görünür. Bəs bu texnologiyanın belə güclənməsi bizə nə vəd edir? Maraqlı gələcək, yoxsa təhlükəli çağ?
Danışmadan danışdırılmaq
Səsimiz şəxsi izdir – təkcə kimliyimizi yox, emosiyalarımızı, niyyətimizi də əks etdirir. Lakin süni intellektin “voice cloning” texnologiyası bir insanın səsini cəmi bir neçə dəqiqəyə öyrənib təqlid edə bilir. Yəni sizin xəbəriniz olmadan “ danışa bilərsiniz”.
Bu necə baş verir?
Sadəcə bir səs yazısı – müsahibə, sosial şəbəkə paylaşımı, ya da telefon danışığı kifayətdir.
Süni intellekt bu səs nümunəsini emal edir, tonunu, sürətini, vurğunu öyrənir.
Sonra həmin səsə uyğun istənilən mətni səsləndirə bilir – elə bil siz demisiniz.
Etik və hüquqi təhlükələr:
Fırıldaqçılıq: Kimsə sizin adınızla ailənizdən, dostlarınızdan pul istəyə bilər.
Saxta xəbərlər: Sizin səsinizlə yanlış və ya siyasi cəhətdən həssas fikirlər yayıla bilər.
Şəxsi təhlükə: Bank və ya digər təhlükəsizlik sistemlərində səs tanıma ilə qeydiyyat varsa, səsiniz oğurlana bilər.
Yəni insan danışmır, amma səsi danışdırılır. Bu, insan azadlığına çox ciddi müdaxilədi.
Görüntüm danışır – amma mən videoda deyiləm
Deepfake texnologiyası bir insanın üzünü, mimikasını, hətta danışığını süni şəkildə bir videoya yerləşdirə bilir. Nəticədə çox real görsənən, amma tamamilə saxta bir video ortaya çıxır.
Məsələn:
Siyasətçi çıxış edir – amma əslində heç nə deməyib.
Aktrisa filmdə rol alıb – halbuki heç o filmə çəkilməyib.
Sadə bir insanın siması pornoqrafik videolara əlavə olunub – özü heç xəbərsizdir.
Sosial nəticələr:
İctimai etimadsızlıq: Artıq videoya baxaraq “bu doğrudur” deyə bilməyəcəyik.
Kiber zorakılıq: Xüsusilə qadınlar və tanınmış şəxslər bu texnologiyadan zərər görür.
Reputasiya dağıdıcı təsir: Bir insanın kariyerası, ailə həyatı bir saxta video ilə darmadağın ola bilər.
Artıq “videoda gördüm” arqumenti etibarsızdır. Çünki o video saxta ola bilər.
Qanun susur – texnologiya danışır
Mövcud qanunvericilik bu sahədə hələlik çox zəifdir. Çünki texnologiya sürətlə dəyişir, qanunlar isə onu izləməkdə çətinlik çəkir.
Hüquqi boşluqlar:
Kimlik hüququnun pozulması: Bir insanın səsi və görüntüsü şəxsi mülkiyyət kimi qorunmur.
Müəlliflik hüququ: Süni intellektin yaratdığı səs və ya görüntü kimin mülkiyyətidir?
Cəzalandırma problemi: Saxta kontenti kim hazırlayıb – alqoritm, yoxsa onu istifadə edən insan?
Bu texnologiyalardan zərər çəkən insanlar çox vaxt hüquqi müdafiə əldə edə bilmirlər. Fırıldaqçılar isə qanun boşluqlarından istifadə edərək rahatlıqla fəaliyyətdə olurlar.
Çarə nədir? – Texnologiya var, məsuliyyət də olmalıdır
Texnologiyanın inkişafı dayandırıla bilməz. Amma onu düzgün yönləndirmək mümkündür.
Etik qaydalar hazırlanmalıdır: Süni intellekt texnologiyalarını hazırlayan şirkətlər üçün beynəlxalq etik kodekslər tətbiq olunmalıdır.
Rəqəmsal identiklik hüququ qorunmalıdır: İnsanların səsi və görüntüsü qanuni şəkildə onların razılığı olmadan istifadə olunmamalıdır.
Saxta kontenti aşkar edən texnologiyalar inkişaf etdirilməlidir: “Deepfake detektor”lar geniş tətbiq olunmalıdır.
Maarifləndirmə vacibdir: Cəmiyyət bu texnologiyaların riskləri barədə geniş məlumatlandırılmalıdır.
Gələcək bizi təqlid edir, amma biz özümüzü qorumalıyıq
Süni intellekt artıq təkcə alət deyil – o, bəzən bizim əvəzedicimizə çevrilir. Amma bu əvəzolunma təhlükəlidir. İnsan səsi, görüntüsü, davranışı – bunlar sadəcə texniki informasiya deyil. Bunlar şəxsiyyətin hissələri, insan hüquqlarının sütunlarıdır.
Əgər səsimiz bizim xəbərimiz olmadan istifadə olunursa, əgər videoda biz yoxuqsa, amma biz kimi görünürsə, bu artıq texnoloji möcüzə yox, əxlaqi faciə ola bilər.
Gələcəkdə süni intellektin gücü daha da artacaq. Amma bizim borcumuz bu gücün nəzarətsiz silaha çevrilməsinin qarşısını almaqdır. Çünki sonda sual budur:
Görünən kimdir? Danışan kimdir? Və ən əsası – məsuliyyət kimin boynundadır?
Şahlar Ruhi
