Müəllif: Leyla Adıgözəlova
Feminizm — qadınların sosial, siyasi və iqtisadi sahələrdə kişi ilə bərabər hüquqlara malik olması üçün mübarizə aparan çoxşaxəli və daim inkişaf edən hərəkatdır. Tarixən bu hərəkat sadəcə hüquqi və institusional dəyişikliklərə deyil, eyni zamanda qadın kimliyinin mədəni, bədii və psixoloji aspektlərinin də yenidən dəyərləndirilməsinə yönəlmişdir. Feminizm qadınların cəmiyyətdəki mövqeyini yalnız rəsmi qanunlarla deyil, həm də mədəniyyət, media, sənət və gündəlik həyatın dili ilə dəyişdirməyi hədəfləyib. Bu baxımdan, yalnız özünü açıq şəkildə “feminist” adlandıran şəxslər deyil, eyni zamanda həyat tərzi, ictimai təsiri və seçimləri ilə feminist prinsiplərə töhfə verən fiqurlar da hərəkatın inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Belə şəxslərdən biri də şübhəsiz ki, 20-ci əsrin ən ikonik simalarından biri olan amerikalı aktrisa, model və müğənni Merilin Monrodur. O, çox vaxt qlamur, gözəllik və seksuallığın simvolu kimi yadda qalsa da, bu sadəlövh görünüş arxasında cəmiyyətin qadınlara yönəlmiş gözləntilərinə qarşı dərin bir müqavimət dayanırdı. Monro qadınların bədənlərinə və seçimlərinə sahib çıxmaq haqqını, şəxsi azadlıq və emosional dürüstlük kimi dəyərləri təmsil edən fiqur idi. O, feminist hərəkatın ideoloji manifestlərini yazmasada, həyatı ilə bu manifestlərin bir çoxunun bədii və şəxsi təcəssümünə çevrildi.
Feminizmin əsas sütunlarından biri olan “qadının öz bədəni və kimliyi üzərində nəzarət haqqı”, Monronun həm ekran obrazlarında, həm də real həyatında əks olunurdu. O, qadının yalnız gözəllik obyekti deyil, həm də yaradıcılıq, qərarvermə və emosional dərinliyə malik tam bir şəxsiyyət olduğunu sübut edən nadir ikonlardan biri idi. Məhz bu səbəbdən Merilin Monro müasir feminist diskurslarda təkcə “seks simvolu” kimi deyil, həm də “proto-feminist” – yəni feminist ideyaları termin kimi formalaşmamışdan əvvəl yaşamış və ifadə etmiş qadın kimi dəyərləndirilir.
Monronun nümunəsi göstərir ki, feminizm təkcə küçələrdə yürüş edən və ya manifestlər yazan qadınların işi deyil; o, həm də gündəlik seçimlərdə, sənət əsərlərində və şəxsi həyatın hər bir detalında özünü göstərə bilər. Bu kontekstdə Merilin Monro qadın azadlığının və cəmiyyətin qadınlara biçdiyi rollara qarşı səssiz, lakin təsirli üsyanın simvoludur.
Qlamurun Arxasındakı Güc: Seksual Obrazdan Siyasi Mesaja
Merilin Monro tez-tez Hollivudun “seks simvolu” kimi təqdim olunsa da, bu etiket onun çoxqatlı və mürəkkəb şəxsiyyətini tam əks etdirmir. Onun ekran və ictimaiyyət qarşısındakı obrazı ilk baxışdan kişilərin baxış bucağına uyğun formalaşdırılmış cazibədar qadın stereotipinə uyğun gəlir. Lakin bu obrazı diqqətlə analiz etdikdə görürük ki, Monro bu stereotipi həm ifa edir, həm də qadın streotipinə məxsus incəliklə ona qarşı çıxır. O, qadın bədəninin sadəcə vizual həzz və erotik obyekt kimi təqdim edilməsinə qarşı digər qadınlardan fərqli olaraq passiv yox, performativ və yaradıcı müqavimət göstərirdi.
Feminizmdə qadın bədəni ətrafında qurulan ictimai və siyasi nəzarət mexanizmləri geniş şəkildə tənqid olunur. Merilin Monro isə bədəni üzərində idarəetməni öz əlinə almağa çalışan ilk qadın ulduzlardan idi. Onun seksual obrazı yalnız kişi baxışlarının xoşuna gəlmək üçün deyil, həm də qadının öz bədənini sevmə, qəbul etmə və bu bədən vasitəsilə güc nümayiş etdirmə aktı kimi çıxış edirdi. O, öz cazibəsini kommersiyalaşdırmaqla yanaşı, bu cazibənin sahibinin də özü olduğunu cəmiyyətə xatırladırdı.
Bu kontekstdə Merilin Monronun obrazını təkcə erotik simvol kimi yox, bədən siyasəti çərçivəsində feminist mübarizənin erkən təzahürü kimi dəyərləndirmək mümkündür. O, qadınların utanmadan, qorxmadan, kənarların diktə etdiyi normalara boyun əymədən öz bədənlərini təqdim edə biləcəyini göstərdi. Bu isə feminizmdə əsas prinsip sayılan “qadının öz bədəni üzərində mülkiyyət haqqı” ideyasına xidmət edirdi.
Monronun davranışları və səhnədəki jestləri, onun səsinin tonu və bədən dili — bütün bunlar sadəcə cazibə oyunu deyildi; bu, cəmiyyətin qadına biçdiyi rolları təqlid edərək ifşa etmək və həmin rollara nəzarəti öz əlinə almaq cəhdi idi. Qadınların öz bədənləri və seksuallığı ilə bağlı danışmağa belə cəsarət etmədiyi bir dövrdə, Merilin Monro qadın bədəninin gizlədilməsi yox, ifadə olunması lazım olduğunu göstərdi.
Daha sonra feminist tədqiqatçılar və gender nəzəriyyəçiləri Monronun bu yanaşmasını “bədəni yenidən sahiblənmək” (reclaiming the body) aktı kimi dəyərləndirdilər. Onun açıq seksual ifadələri qadınların obyektləşdirilməsinin qarşısında paradoksal bir güc alətinə çevrildi. Monro öz seksuallığını öz maraqlarına uyğun istiqamətləndirərək, onu yalnız “istənilən” deyil, istəyən bir qadının simvoluna çevirdi.
Bu səbəbdən, Merilin Monronun seksual obrazı təkcə vizual bir simvol deyil, həm də sosial narahatlıq doğuran bir təsir gücünə malik idi. Onun görüntüsü və davranışları, bir tərəfdən patriarxal baxışlara uyğun görünə bilərdi, lakin digər tərəfdən bu baxışları çox incə şəkildə sorğulayan və tərsinə çevirən bir güzgü idi. Bu ambivalentlik, yəni eyni anda həm uyğunlaşma, həm də üsyan etmə halı, Monronu sıradan kino ulduzundan çox, mədəni müqavimətin ikonasına çevirdi.
Bu gün feminist nəzəriyyəçilər onun fəaliyyətini daha fərqli prizmadan oxuyaraq qeyd edirlər ki, Monro qadının seksual obrazını yalnız estetik, həzzverici obyekt kimi deyil, mövcud sistemin içindəki güc və dəyişiklik vasitəsi kimi formalaşdırmağa müvəffəq olmuşdur. Onun hərəkətləri birbaşa manifest şəklində olmasa da, bədən dilində, geyimində, sükutunda və ifasında feminist mesajlar gizlənirdi — bu isə onu adi qadın ulduza yox, bədəniylə danışan siyasi fiqura döndərdi.
Kamera Arxasında Bir Lider: İstehsalat Gücü və Qərarvermə Haqqı
1950-ci illərin Hollivudu — parlaq ekranlar, qlamur dəbli ulduzlar və gözqamaşdırıcı səhnələr arxasında, dərin patriarxal strukturla idarə olunan sənaye idi. Kino dünyasında qadınlar əksər hallarda yalnız aktyor, bəzən isə müğənni və ya model kimi fəaliyyət göstərə bilərdilər. Kadrarxası qərarvermə mexanizmlərində — rejissorluq, prodüserlik, ssenari yazarlığı və istehsalat hüququnda qadınların iştirakı ya tamamilə yox idi, ya da çox məhdud şəkildə mövcud idi. Bu məkanda qadının yeri əvvəlcədən yazılmış, başqaları tərəfindən dizayn edilmiş rolu ifa etmək idi — o isə bu çərçivəni sındırmağa cəhd etdi.
Merilin Monro 1955-ci ildə “Marilyn Monroe Productions” adlı şəxsi film istehsalat şirkətini qurmaqla, bu sistemə ilk böyük zərbələrdən birini vurdu. Bu addım, sadəcə iqtisadi və yaradıcılıq azadlığı əldə etmək deyil, həm də qadının öz karyerasının taleyində söz sahibi olması baxımından radikal və simvolik akt idi. O dövrdə Hollivudda belə bir addımı atmaq kişi aktyorlar üçün belə nadir və riskli sayılırdı, qadın üçünsə bu addım açıq-aşkar sistemə meydan oxumaq demək idi.
Bu hərəkət feminist nəzəriyyədə “agentlik” — yəni fərdin öz həyatına və qərarlarına aktiv şəkildə təsir etmə gücü ilə bağlı əsas anlayışla uyğunluq təşkil edir. Monro sadəcə kamera önündə göstərilən obrazlarla kifayətlənməyərək, həm də bu obrazların necə və hansı niyyətlə yaradıldığına qərar vermək istəyirdi. O, kişi baxışına əsaslanan estetik normaları təkcə ifa etməklə yox, onların arxasında dayanan istehsalat proseslərinə nüfuz etməklə yenidən formalaşdırmağa çalışırdı.
Monronun istehsalat şirkəti yalnız formal addım deyildi — bu şirkət vasitəsilə o, ssenarilərə müdaxilə etməyə, rollarını özü seçməyə və ekran personajlarını daha çox emosional dərinlik və intellektual kompleksliklə təqdim etməyə çalışdı. Bu da onu stereotipik "ağılsız sarışın" obrazından uzaqlaşdırır, qadının özünü ifadə edə biləcəyi məkanlar yaratmağa imkan verirdi.
Qadının film sənayesində lider roluna çıxması, xüsusilə 1950-ci illərin cinsiyyətə əsaslanan sərt təbəqələşməsində, həm simvolik, həm də praktiki baxımdan inqilabi idi. Monro bu yolla digər qadın sənətçilərə də “kamera arxasında da qadına yer var” mesajını verdi. Bu, feminizmin əsas prinsiplərindən biri olan qadının iqtisadi və yaradıcı müstəqilliyi anlayışının canlı nümunəsinə çevrildi.
Merilin Monronun bu təşəbbüsü, qadınların sənaye daxilində passiv iştirakçılardan aktiv qərarverici aktorlara çevrilə biləcəyini sübut edən dönüş nöqtəsi oldu. O, yalnız filmlərin ekran nəticələrinə deyil, həm də bu nəticələrin istehsal ideologiyasına təsir etmək istəyirdi. Bu baxımdan Monro, qadınların yaradıcı və iqtisadi strukturlarda yer almasının feminist azadlıq mübarizəsinin təməl parçası olduğunu erkən dövrdə ortaya qoymuş oldu.
Bu gün kino tarixçiləri və feminist tədqiqatçılar Merilin Monronun bu hərəkətini təkcə fərdi karyera uğuru deyil, institusional müqavimət və qadının yaradıcı azadlığı uğrunda strateji addım kimi dəyərləndirirlər. Onun bu cəhdi, daha sonra gələn qadın rejissorlar, prodüserlər və yazıçılar üçün bir yol açdı və sənayedə qadının yalnız mövzu deyil, mənbə və müəllif ola biləcəyini sübut etdi.
