Bir şəhəri tanımaq üçün onun küçələrində gəzmək kifayətdir – divarlar danışır, pilləkənlər nəğmə oxuyur, səssiz qapılar isə bir zamanlar orada yaşamış insanların hekayələrini pıçıldayır. Lakin bu gün şəhərlər dəyişir. Təkcə fiziki yox, həm də ruhən, estetik cəhətdən da yenidən doğulur.

Köhnə məhəllələrin yerində qüsursuz simmetriyalı göydələnlər ucalır. Əvvəllər bir binaya baxmaqla onun hansı dövrə, hansı ideologiyaya, hansı sənət məktəbinə aid olduğunu anlayırdın. İndi isə hər şey bir-birinə bənzəyir – şəhərlər kimliyini itirmə təhlükəsi ilə üz-üzədir.

Estetik kimlik bu təhlükənin ön cəbhəsində dayanır. Bu yazıda biz məhz bu vizual və mədəni mübarizəni izləyəcəyik – divarların keçmişlə, şəhərin gələcəklə apardığı səssiz mübarizəni.

Estetik Kimlik nədir və niyə dəyişir?
Estetik kimlik – şəhərin vizual DNT-sidir. O, kimin necə tikdiyini, hansı dəyərlərlə yaşadığını, hətta nəyi sevdiyini göstərən  koddur.
Qədim şəhərlərdə bu kod daşla yazılırdı. Məsələn, Florensiyanın hər daşında Rönesans nəfəsi duyulurdu. Bakı isə XIX əsr neft milyonçularının Avropa arzusunu Qafqaz ornamentləri ilə birləşdirərək öz mədəni kodunu yaratmışdı.

Bəs bu kodlar niyə pozulur?

Qloballaşma şəhərləri bir-birinə oxşadır: Barselona ilə Bangkok arasında bəzən tək fərq hava şəraiti olur.
Texnologiya şəhərin vizual formasını dəyişir: LED ekranlar, “ağıllı” dizaynlar insan baxışını dəyişir, amma hissləri sındırır.
Kapital yönümlü memarlıq gözəlliyə yox, mənfəətə işləyir – binanın neçə nəfəri cəlb etməsi, nə qədər satması əsas olur.
Ekoloji və davamlılıq tendensiyaları da şəhərin formasına müdaxilə edir. Yaşıl, lakin bəzən ruhsuz binalar inşa edilir.
Beləcə estetik kimlik ya transformasiya olunur, ya da sadəcə silinir.

 Şəhərlər danışmağa başlayır: Estetik transformasiyanın izləri

Şəhər – canlı orqanizmdir. O, zamanla nəfəs alır, yaşlanır, yara alır, sağalır. Şəhərlərin estetik transformasiyası da belə baş verir. Əvvəllər binalar ideologiyanı təcəssüm edirdi: sovet blok evləri kollektivlik, Qotik kilsələr Tanrıya yaxınlıq, Osmanlı sarayları möhtəşəmlik simvolu idi.
Bu gün isə şəhərlər daha çox sosial mesaj platformasına çevrilib:

Berlin divarı artıq siyasətin yox, sənətin səhnəsidir – o divarda keçmişin travmaları rənglərlə sağaldılır.
Kopenhagen şəhəri – yaşıl memarlığın və humanist urbanizmin idealı – estetik mühitin sosial məsuliyyətə necə çevrildiyinin sübutudur.
Tokio və Seul – texnoestetik eksperimentlərin qalası. Bu şəhərlərdə binalar artıq funksional deyil, interaktiv canlı varlıqlardır.
Bakı da bu dəyişiklikdən yan keçmir. “Alov Qüllələri” bir tərəfdən modernliyin simvoludur, amma digər tərəfdən – İçərişəhərin tarixi dərinliyindən vizual ayrılığın göstəricisidir. Bu uyğunsuzluq sadəcə memarlıq deyil – mədəni yaddaşla modern impuls arasında tarazlıq axtarışıdır.

Yaddaşla zaman arasında: Urban mədəniyyətin izləri
Hər şəhər –  ədəbiyyat əsəri kimidir. Onun küçələri cümlədir, binalar metafora, insanlar isə süjetin qəhrəmanlarıdır. Estetik kimlik bu mətndə yazı üslubudur – dəyişsə, mətn başqa dillə danışmağa başlayar.

Post-sovet məkanında, o cümlədən Bakıda bu üslub tez-tez dəyişir:

Sovet modernizmi ilə yazılmış binaların yerində indi neo-klassik və ya minimalist komplekslər görünür.
Yaddaşın daşları – yəni köhnə sovet kinoteatrları, fabrik binaları ya dağıdılır, ya da “loft” estetikası ilə yenidən şərh olunur.
Mədəniyyət burada ya xatirə kimi qorunur, ya da faydasız arxiv kimi atılır. Amma yaddaş silinəndə, estetik baxış da dəyişir – şəhər yalnız gözəlliyini yox, özünüanlama gücünü itirir. Çünki estetik kimlik həm də şəhərin özünə verdiyi cavabdır: Mən kiməm və haraya gedirəm?

Estetik Planlaşdırma: Şəhərin poetikası varmı?

Şəhərlər yalnız funksional məkanlar deyil. Onlar poetik məkandır – insan ruhunun vizual təcəssümüdür. Əgər şəhər yalnız maşınlar üçün tikilirsə, o, estetik olaraq karlaşır. Amma əgər şəhər insan duyğularına toxunursa, o zaman poeziya danışmağa başlayır.

Müasir şəhərlərdə bu poetika müxtəlif formalarda görünür:

Murallar – divarların danışan dilə çevrildiyi sənət forması.
Küçə teatrları və performanslar – şəhərin ritminə bədii toxunuşlar.
İctimai dizayn – oturacaqların, meydanların, su çanaqlarının belə estetikləşdirilməsi.
Ədəbi topoqrafiya – küçələrin yazıçıların adı ilə yaşaması, divarlarda ədəbi sitatların yerləşdirilməsi (bax: Tbilisi və Yerevan nümunələri).
Bütün bunlar estetik planlaşdırma deyilən anlayışı formalaşdırır. Bu, sadəcə dizayn yox, mədəniyyətin görünən dilidir. Şəhər vizual bir mətndirsə, bu planlaşdırma onun redaktəsidir.

Estetika dəyişir, amma mədəniyyət davam edir
Estetik dəyişiklik qaçılmazdır. Zaman hər şeyi yeniləyir. Amma bu yenilənmə ya mədəniyyətə bağlı olaraq aparılır, ya da mədəniyyəti silərək. Əgər şəhər öz keçmişini sadəcə dağıdırsa, o zaman o şəhər “modern” deyil, “mədəniyyətsiz” olur.
Əgər keçmişin üzərində gələcək tikilirsə – yaddaş və ümid arasında balans yaradılırsa – bu zaman şəhər təkcə gözəl yox, həm də mənalı olur.

Estetik kimlik dəyişsə belə, mədəniyyətə davam etməliyik. Çünki əsl mədəniyyət – daşa yazılan, amma ürəkdə yaşayan o estetika formasıdır ki, zaman onu dəyişsə də, yox edə bilmir.

Şahlar Ruhi