Bioritmlar və həyat dövrləri mövzusu həm elmi, həm də fəlsəfi baxımdan insan həyatının müxtəlif aspektlərini araşdırır. Bu anlayışlar həyatın biologiyasını və psixologiyasını, eyni zamanda insanların müxtəlif həyat mərhələlərində yaşadıqları fiziki, emosional və intellektual dəyişiklikləri izah etməyə çalışır. Bioritmlar, insanın həyatının müxtəlif dövrlərində bədən və zehni vəziyyətlərinin təkrarlanan dalğalarla dəyişdiyini iddia edən bir nəzəriyyədir. Həyat dövrləri isə daha çox bioloji, sosial və psixoloji inkişaf mərhələlərini əhatə edir.
Bioritmlər və onların nəzəriyyəsi:
Bioritmlar, insanların həyatında müəyyən dövrlərdə fiziki, emosional və intellektual vəziyyətlərin ritmik olaraq dəyişməsini təsvir edən nəzəriyyələrdir. Bu anlayış 19-cu əsrin sonlarında Alman alimləri tərəfindən təklif edilmişdir və insanların hər biri üçün xüsusi bir ritm olduğunu irəli sürür. Bu nəzəriyyəyə görə, hər bir insanın həyatında üç əsas dövr — fiziki, emosional və intellektual dövrlər — mövcuddur.
1. Fiziki dövr — Bu dövr, insanın bədəninin gücü, davamlılığı və sağlamlığı ilə əlaqəlidir. Bu dövrün dövrü təxminən 23 gündür. Bu dövrün yüksək nöqtəsi, insanın fiziki gücünün ən yüksək olduğu zaman sayılır. Aşağı nöqtədə isə insanın bədənində yorğunluq, zəiflik və xəstəliklərə qarşı daha həssaslıq müşahidə edilə bilər.
2. Emosional dövr — Bu dövr, insanın emosional vəziyyəti, ruh halı, motivasiya və münasibətlərini təsvir edir. Emosional dövrün dövrü təxminən 28 gündür. Bu dövrün yüksək nöqtəsi insanın emosional baxımdan ən balanslı və pozitiv olduğu vaxtdır. Aşağı nöqtə isə əksinə, depressiya, narahatlıq və əhval dəyişikliyi kimi hallarla müşahidə oluna bilər.
3. İntellektual dövr — Bu dövr insanın zehni qabiliyyətləri, yaddaş, diqqət və analitik düşünmə bacarıqları ilə əlaqəlidir. Bu dövrün dövrü təxminən 33 gündür. İntellektual dövrün yüksək nöqtəsində insanın yaradıcılığı və intellektual qabiliyyətləri maksimuma çatır, aşağı nöqtədə isə zehni yorğunluq, diqqət dağınıqlığı və hətta unudqanlıq artmış olur.
Bu dövrlər bir-biri ilə əlaqəli olaraq insanın həyatında hər hansı bir zamanda müəyyən bioritmik dalğaların insanın fiziki və zehni vəziyyətini necə təsir etdiyini izah edir. Lakin bioritmlərin doğruluğu və elmi cəhətdən doğruluğu hələ də mübahisə mövzusudur. Bir çox alimlər bioritmlərin sadəcə bir inanc olduğunu və elmi cəhətdən əsaslandırılmadığını irəli sürürlər. Lakin bu nəzəriyyə hələ də insanların həyatında və qərar qəbul etmələrində maraq doğurur.
Həyat dövrləri və psixoloji inkişaf:
Həyat dövrləri daha geniş və kompleks bir anlayışdır və bioloji inkişafdan sosial və psixoloji inkişaf mərhələlərinə qədər geniş bir spektru əhatə edir. İnsanların həyatını müəyyən dövrlərə ayırmaq, onların inkişafının müxtəlif aspektlərini təhlil etməyə imkan verir. Psixoloji inkişaf nəzəriyyələri, bu dövrlərin hər birində yaşanan dəyişiklikləri və insanın qarşılaşdığı müxtəlif çətinlikləri izah etməyə çalışır.
İnsanın həyat dövrləri çox vaxt təbii və sosial təsirlərdən asılı olaraq müəyyən mərhələlərdən keçər. Psixoloqlar və sosial elm adamları bu dövrləri ümumiyyətlə aşağıdakı şəkildə təsnif edirlər:
1. Doğuşdan əvvəl və doğuş — İnsan həyatının ilk dövrü doğuşdan əvvəlki mərhələdə başlayır. Bu dövr, embrionun inkişafı və orqanizmin formalaşması ilə əlaqəlidir. Sonra doğuş anı gəlir və uşaq dünyaya gəlir. Doğuşun özündə də psixoloji və bioloji proseslər aktivləşir. Bu mərhələdə uşağın fiziki inkişafı ilə yanaşı, sosial və emosional əlaqələr də formalaşmağa başlayır.
2. Uşaqlıq dövrü — Uşaqlıq dövrü təxminən 0-12 yaş arasını əhatə edir. Bu dövrün xüsusiyyəti uşağın ətraf mühitlə ilk sosial münasibətləri qurmağa başlaması və fiziki, zehni və emosional inkişafını sürətlə davam etdirməsidir. Uşaqlar bu dövrdə çox öyrənir, ancaq onların emosional inkişafı da yüksək dərəcədə təsirlidir. Uşaqlar təhlükəsizlik və qayğı ehtiyacı ilə sosial əlaqələrə fokuslanırlar.
3. Gənclik dövrü — Gənclik dövrü, təxminən 12-18 yaşları əhatə edir və bədənin sürətli inkişafı ilə əlaqəlidir. Hormonal dəyişikliklər, cinsi inkişaf, şəxsiyyətin formalaşması və müstəqillik arzusunun artması bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindəndir. Gənclik dövrü həm də identiklik axtarışı, sosial əlaqələr və özünü anlama prosesinin intensivləşdiyi bir dövrüdür.
4. Yetkinlik dövrü — Yetkinlik dövrü təxminən 18-40 yaş arasını əhatə edir. Bu dövr həyatın ən fəal dövrüdür. Şəxsiyyətin tam formalaşması, sosial məsuliyyətlərin artırılması və karyera məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi bu dövrün əsas xüsusiyyətləridir. Yetkinlik dövründə insanlar daha stabil psixoloji vəziyyətlərə gəlib çatırlar və həyatın məqsədini aydın şəkildə başa düşməyə çalışırlar.
5.Orta yaş dövrü — Orta yaş dövrü 40-65 yaş arasını əhatə edir. Bu dövrün başlanğıcı bədənin fiziki xüsusiyyətlərinin dəyişməyə başladığı, həmçinin insanın həyatını yenidən qiymətləndirməyə başladığı bir mərhələdir. İnsanlar bu dövrün sonunda həyatlarına bir mənfi təsir göstərmiş qərarları dəyərləndirir və müxtəlif sosial, emosional və psixoloji vəziyyətlərə qarşı daha hazırlıqlı olurlar.
6. Yaşlılıq dövrü — Yaşlılıq dövrü 65 yaşdan sonra başlayır. Bu dövr daha çox həyatın son mərhələsi ilə əlaqələndirilir. Yaşlılıq dövründə insanlar öz həyatlarını retrospektiv şəkildə qiymətləndirir, həmçinin yaşlanma və fiziki zəifliklə əlaqədar yeni sosial və emosional çətinliklərlə üzləşirlər. Yaşlılıq dövrü insanın psixoloji və sosial baxımdan ən böyük dəyişikliklər yaşadığı dövr ola bilər.
Nəticə olaraq, həm bioritmlər, həm də həyat dövrləri insan həyatının müxtəlif mərhələlərində baş verən dəyişiklikləri izah etməyə çalışan nəzəriyyələrdir, amma hər birinin özünəməxsus yanaşma və məhdudiyyətləri vardır. Bioritmlar, fiziki, emosional və intellektual vəziyyətlərin ritmik olaraq dəyişdiyini iddia etsə də, bu nəzəriyyənin elmi cəhətdən doğruluğu hələ də mübahisəlidir. Bir çox alimlər, bioritmlərin sadəcə bir inanc və statistik yanaşma olduğunu, bədən və zehni proseslərin müəyyən dövrlər üzrə dəyişməsinin təsadüfi olduğunu irəli sürürlər. Bioritmlərin özündən asılı olaraq müxtəlif dövrlərdə insanların fiziki və psixoloji vəziyyətlərini öncədən təxmin etməyə çalışmaq maraqlı olsa da, real dünyada bu yanaşmanın effektivliyi və doğruluğu çox zaman şübhə altına alınır.
Digər tərəfdən, həyat dövrləri anlayışı, insanların psixoloji, sosial və bioloji inkişafını daha geniş və əhatəli bir şəkildə nəzərdən keçirir. Həyat dövrləri, insanın həyatını təkcə bədən və zehni vəziyyətləri ilə deyil, eyni zamanda sosial və emosional dəyişikliklərlə də əlaqələndirir. Həyatın müxtəlif dövrlərində qarşılaşılan çətinliklər, şəxsiyyətin formalaşması, sosial məsuliyyətlər və əlaqələr bu mərhələlərdə əhəmiyyətli rol oynayır. Psixoloji inkişafın bu mərhələləri, insanlar üçün daha məqsədyönlü və balanslı bir həyat qurmağa kömək edə bilər, çünki hər dövrün özünəməxsus xüsusiyyətləri və tələbləri var.
Həyat dövrləri daha konkret və praktik yanaşmalarla insanın həyatını izah etməyə çalışarkən, bioritmlər daha çox təkrarlanan dövrlərin təhlilinə əsaslanır və bir çox hallarda həyatın qeyri-müəyyən aspektlərini anlamaya kömək etmək üçün istifadə olunur. Lakin, həyat dövrləri daha geniş şəkildə qəbul edilmiş və daha elmi cəhətdən dəstəklənən bir yanaşmadır, çünki o, insanın inkişafını müxtəlif istiqamətlərdə təhlil edir və həyatın müxtəlif mərhələlərində insanın yaşadığı dəyişiklikləri anlamağa kömək edir.
Bundan əlavə, bioritmlər hər hansı bir insanın fiziki və emosional vəziyyətlərini öncədən təxmin etməyə çalışsa da, həyat dövrləri insanların inkişafını daha çox müəyyən dövrlərlə əlaqələndirərək psixoloji və sosial tələblərə daha yaxınlaşır. Bu səbəbdən, həyat dövrlərinin insanın həyatına dair daha geniş və elmi şəkildə qəbul edilmiş bir yanaşma olması mümkündür.
Son olaraq, bioritmlər və həyat dövrləri arasındakı fərqləri anlamaq, insanların öz həyatlarını daha yaxşı başa düşmələrinə və fərqli dövrlərdə qarşılaşdıqları dəyişikliklərə uyğun daha məqsədyönlü qərarlar vermələrinə kömək edir. Bioritmlər, insanların müəyyən dövrlərdə daha yaxşı hiss edə biləcəkləri və ya fiziki və emosional çətinliklər yaşaya biləcəkləri barədə fərziyyələr təqdim edərkən, həyat dövrləri daha çox inkişafın və həyatın müxtəlif mərhələlərinin elmi əsaslarla təsvirini təqdim edir. Bu anlayışların hər biri, insanların həyatlarını daha yaxşı anlamağa və öz inkişaflarını daha məqsədyönlü şəkildə istiqamətləndirməyə kömək edir.
Mədinə Məmmədova//EDnews
