Bir zamanlar dəyişməz görünən Qərb hegemoniyası XXI əsrin ikinci onilliyində artıq ciddi sual altına alınıb. ABŞ-ın beynəlxalq hüququ selektiv şərh etməsi, Avropa İttifaqının geosiyasi təkanvericilikdən çox texnokratik yavaşlığı və NATO-nun sərt hərbi şaxələnməsi bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə alternativ yol axtarışını aktuallaşdırdı. Qərbin nəzarət etdiyi beynəlxalq təşkilatlar – BMT, BVF, Dünya Bankı və ÜTT – qlobal Cənubun səsini kifayət qədər əks etdirmədiyindən narazılıq yüksəlməyə başladı.
Bu kontekstdə BRICS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) birliyin yüksəlişi sadəcə iqtisadi alyans kimi deyil, həm də geosiyasi, mədəni və psixoloji bir çağırışa çevrildi: alternativ sivilizasiyaların dialoqu, postqərb dünyasının modeli, hegemoniyanın dekonstruksiyası.
Lakin sual açıq qalır: bu platforma real alternativ olacaq, yoxsa sadəcə Qərbə qarşı passiv narazılığın rəmzi kimi qalacaq?
Genişlənmənin arxasındakı məntiq: ABŞ dollarına qarşı kollektiv narazılıq
BRICS-in genişlənməsinin ən real əsaslarından biri maliyyə arxitekturasının yenilənməsi zərurətidir. ABŞ dollarının dünya ticarətində yeganə mübadilə vasitəsi olması, eyni zamanda sanksiyalar və maliyyə təzyiqi üçün alətə çevrilməsi bir çox ölkəni narahat edir. Rusiya və İran kimi ölkələr SWIFT sistemindən çıxarılaraq beynəlxalq maliyyə sistemindən təcrid olunanda, sual meydana çıxdı: Mərkəzi olmayan, siyasi təsirdən azad alternativ sistem mümkün deyilmi?
Çin yuanı artıq bəzi regional hesablaşmalarda istifadə olunur, Rusiya və Çin arasında milli valyutalarla ticarət artmaqdadır. Hindistan bir neçə ölkə ilə rupi ilə ticarəti stimullaşdırır. BRICS Yeni İnkişaf Bankı və ortaq valyuta ideyası hələ rəmzi səviyyədə olsa da, bu istiqamətdə açıq siqnallar verilir: dollar hegemoniyası tək iqtisadi deyil, həm də siyasi məsələdir və alternativlərin qurulması artıq strateji hədəfdir.
Yeni üzvlər: İqtisadi və geosiyasi diverifikasiya
2023-cü ilin sonlarında BRICS formatına dəvət alan ölkələrin (Misir, İran, Efiopiya, Argentina, BƏƏ və s.) seçilməsi təsadüfi deyildi. Bu ölkələrin hər biri müxtəlif aspektlərdən strateji önəm daşıyır:
İran – enerji supergücü, ABŞ-ın sanksiyalarına müqavimət simvolu.
Misir – Ərəb dünyasının açarı, Afrika və Yaxın Şərq arasında geosiyasi keçid.
Efiopiya – Şərqi Afrikanın yüksələn gücü, Nil məsələsində regional aktor.
BƏƏ – neft ixracatçısı, maliyyə mərkəzi və diplomatik manevr gücünə malikdir.
Argentina – Latın Amerikasının mühüm iqtisadiyyatlarından biri, dollar borcluluğunun qurbanı olmuş ölkə.
Bu seçimlər göstərir ki, BRICS yalnız iqtisadi ölçü ilə deyil, qitələrarası təsir radiusunu genişləndirmək, regionlararası körpülər yaratmaq və Qərb institutlarının kənarlaşdırdığı ölkələrə platforma təqdim etmək kimi məqsədlərlə genişlənir.
Çatışmalar və paradokslar
BRICS-in əsas zəif nöqtələrindən biri ideoloji və strateji fərqliliklərdir. Rusiya və Çin Qərblə açıq münaqişədədir, Hindistan isə həm ABŞ, həm Rusiya ilə strateji tərəfdaşlıq edir. Çin-Hindistan arasında sərhəd toqquşmaları, BƏƏ-nin Qərb hərbi alyansları ilə əməkdaşlığı və İranın radikal mövqeyi təşkilat daxilində konsensusun çətinliyini göstərir.
Bu fərqliliklər BRICS-i Avropa İttifaqı kimi ortaq hüquqi və siyasi platformaya çevrilməkdən uzaqlaşdırır. Yəni BRICS bir ideologiyanın yox, narazılığın birliyidir. Bu isə strateji koordinasiyanı ləngidə bilər. Vahid səs, vahid mesaj, vahid valyuta – bu hələ ki, uzaq perspektivin elementləridir.
Alternativ beynəlxalq institutlar?
BRICS-in uzunmüddətli strategiyası yalnız öz daxilində əməkdaşlıqla bitmir. Məqsəd Qərb institutlarına alternativ qurumlar yaratmaqdır. BRICS Yeni İnkişaf Bankı 2015-ci ildən fəaliyyət göstərir və artıq bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrə kreditlər ayırır. Amma hələlik Dünya Bankı ilə rəqabət edə biləcək gücdə deyil.
BRICS həmçinin internet təhlükəsizliyi, ərzaq təhlükəsizliyi, enerji tranziti, texnoloji əməkdaşlıq və süni intellekt sahəsində də ciddi təşəbbüslərlə çıxış edir. Bu, yalnız iqtisadi yox, sivilizasiya dəyərləri, mədəni diplomatiya və alternativ modernləşmə yolları kimi yeni diskursları ortaya çıxarır.
Qərbsiz gələcək mümkünmü?
Dünya iqtisadiyyatında əsas texnologiyalar, patentlər, hərbi alyanslar və maliyyə strukturları hələ də Qərbin əlindədir. Apple, Google, Boeing, NATO, G7 kimi strukturlar hələ uzun müddət qlobal rol oynayacaq. Bununla belə, dünyanın 60%-dən çox əhalisi artıq Qərbin xaricindəki ölkələrdə yaşayır. Əhalinin artım mərkəzləri, xammal bazaları, istehsal gücü və texnologiya bazarları getdikcə Asiya, Afrika və Latın Amerikası tərəfə yönəlir.
BRICS gələcəyi "Qərbsiz" yox, "Qərbdən asılı olmayan" dünya kimi təsəvvür edir. Bu, daha çoxqütblü, müxtəlif güc mərkəzlərinin olduğu, hegemoniyanın dağıldığı sistemdir. Əgər BRICS bu istiqamətdə real institusional və ideoloji dərinlik qura bilsə, “Qərbsiz dünya” bir siyasi fantaziyadan geosiyasi gerçəkliyə çevrilə bilər.
Xəyalla reallıq arasında
BRICS-in genişlənməsi XXI əsrdə qlobal tənzimləmə mexanizmlərinin təməlindən sorğulanmasına səbəb olur. Bu, təkcə iqtisadi blok kimi yox, həm də müqavimət dili, alternativ sivilizasiya platforması və postqərb nizamına keçid ssenarisi kimi oxunmalıdır.
Lakin bu keçid baş verəcəkmi? Bu, BRICS-in iç konsolidasiya səviyyəsindən, daxili konfliktlərin idarə olunmasından və yeni nəsil institutların inandırıcılığından asılı olacaq. Yəni bu gün utopik görünən "qərbsiz gələcək" sabah real alternativ ssenari ola bilər.
Hər halda, dünya siyasəti artıq təkqütblü izahlarla oxuna bilmir. BRICS – tarixi sistemin sınırlarında, köhnənin dağılması ilə yeninin doğuluşu arasındakı körpüdür.
Şahlar Ruhi
