Yaxın Şərq tarixi vulkan kimi yenidən püskürməyə hazırdır. İran və İsrail arasında illərdir qaynayan, lakin heç zaman tam mənada soyumayan ideoloji, hərbi və siyasi qarşıdurma bu dəfə real bir müharibə ssenarisi ilə dünya gündəmini silkələyir. Münaqişə ehtimalı artıq diplomatik ritorika çərçivəsindən çıxaraq raketlərin, dronların, kiberhücumların, iqtisadi sanksiyaların və psixoloji müharibənin alətlərinə çevrilmək üzrədir. Belə bir geosiyasi gərginlik fonunda sual təkcə bu iki dövlətin taleyi ilə məhdudlaşmır – əsl məsələ odur ki, regionun xəritəsində hər bir nöqtə, hər bir ölkə bu silsilə qarşıdurmadan necə təsirlənəcək?
Azərbaycan bu mənzərədə tarixi, dini, etnik, enerji, nəqliyyat və diplomatik koordinatlarında birbaşa təsir altında olan ölkələrdən biridir. İranla sərhəd ölkəsi kimi, İsraillə strateji müttəfiq statusunda olan dövlət kimi, həm də Rusiya, Türkiyə, ABŞ və Çin kimi qlobal güclərin ortaq maraq dairəsində yerləşən oyunçu kimi Azərbaycan bu qarşıdurmanın dalğa effektlərinə ən çox məruz qala biləcək aktorlardan biri hesab olunur.
Burada məsələ təkcə təhlükəsizlik deyil – məsələ həm də milli suverenliyin, daxili sabitliyin, regional təsir imkanlarının və beynəlxalq mövqelərin yenidən sınandığı "geosiyasi sınaq laboratoriyası"dır. Belə bir kontekstdə Azərbaycanın mövqeyi nə olacaq? Sükutun içində diplomatik tərpəniş, yoxsa strateji müdafiə planı? Və ya yeni, çoxqütblü nizamda öz yerini yenidən kəşf etməyə çalışan dövlətin ağıllı manevri?
Bu yazı, İran-İsrail müharibəsinin ehtimalı fonunda Azərbaycanın qarşılaşa biləcəyi təhlükələri, imkanları, diplomatik riskləri və strateji yolları analiz etməklə, bizi yalnız xəbərdar etmir – həm də bu dəyişən dünyada milli mövqeyimizin necə formalaşmalı olduğu barədə ciddi suallar qarşısında düşünməyə çağırır.
Coğrafiyanın Yazılmamış Qanunu: Yaxınlığın Təhlükəsi
“Coğrafiya taledir” – bu məşhur ifadə, xüsusilə də Azərbaycan kimi mürəkkəb geosiyasi zonada yerləşən dövlətlər üçün fəlsəfi həqiqətə çevrilib. İran-İsrail qarşıdurması kontekstində bu taleyin sərhədləri bir daha xatırlanır. Azərbaycanın İranla 765 kilometrlik quru sərhədi, adi xəritə göstəricisi deyil – bu, həm də bir çox təhlükənin və fürsətin keçid nöqtəsi, bir çox ehtimalın reallığa çevrilə biləcəyi təmas xəttidir.
İran-İsrail münaqişəsinin kəskinləşəcəyi ssenaridə Azərbaycan ərazi baxımından bufer zona rolunu istər-istəməz oynaya bilər. İranın hərbi sənaye obyektlərinin bir qismi Azərbaycanın sərhədlərinə yaxın yerləşir. Belə bir vəziyyətdə İsrailin hava zərbələri və ya kəşfiyyat hücumları zamanı səhvən və ya məqsədli şəkildə Azərbaycan sərhədi yaxınlığında təxribatlar baş verə bilər. Bu isə istər hərbi, istərsə də ictimai təhlükəsizlik baxımından ciddi narahatlıq yaradacaq.
Eyni zamanda, coğrafi yaxınlıq yalnız silahların trayektoriyası ilə yox, həm də ideoloji və informativ təsir dalğaları ilə də işləyir. İran daxilində baş verəcək istənilən daxili qarışıqlıq, xüsusən də Azərbaycanın dil, mədəniyyət və etnik baxımdan yaxın olduğu Güney bölgəsindəictimai rezonans doğura bilər. İran rejimi bu kimi proseslərə həssasdır və belə vəziyyətləri xarici təsir kimi şərh edərək öz sərhədyanı siyasətini sərtləşdirə, hətta Azərbaycanı dolayı yolla təhdid edə bilər.
Unutmaq olmaz ki, İranın təsir dairəsində olan və özünü "ideoloji qardaşlıq" çətiri altında təqdim edən müəyyən dini-siyasi dairələr də bu həssas dövrdə Azərbaycana qarşı asimmetrik təsir alətləri ilə fəallaşa bilər. Bu, həm fiziki sərhəddə gərginlik, həm də informasiya və ideoloji məkanımızda narahatlıq formaları alacaq.
Azərbaycanın bu coğrafi “görünməz cəbhə xətti”ndə yerləşməsi sərhəd mühafizəsi, kəşfiyyat, diplomatik manevr, iqtisadi tranzit təhlükəsizliyi və sosial sabitlik kimi sahələrdə önləyici addımları qaçılmaz edir. Bu, müdafiə məsələsindən çox geosiyasi məsuliyyət və strateji uzaqgörənlik məsələsidir.
Cənub Ssenarisi: İranın Daxili Zəifliyi və Etnik Dalğalanma
İranın daxili strukturu üzərində sakitlik illüziyası hökm sürsə də, bu nəhəng dövlətin daxilində etnik, dini və sosial zəlzələlərin dayanmadan işləyən tərpənişini görməmək sadəlövhlük olardı. Ənənəvi fars mərkəzli siyasi-ideoloji sistemə qarşı illərdir yığılıb qalmış narazılıqlar, xüsusilə də qeyri-fars əhali arasında, istənilən kənar sarsıntı zamanı alova çevrilə biləcək potensiala malikdir. Bu baxımdan, İran-İsrail müharibəsi ssenarisi təkcə xarici düşmənlə müharibə yox, İranın daxilində parçalanma qorxusunu da yenidən gündəmə gətirən daxili sosial-siyasi vulkanın oyanışı ola bilər.
Azərbaycanla eyni dil, mədəniyyət və tarixi kökləri paylaşan Güney Azərbaycan əhalisi İranın demoqrafik xəritəsində önəmli yer tutur. Hərbi gərginlik fonunda İran rejimi milli təhlükəsizlik anlayışını mərkəzləşdirərək mədəni haqlara qarşı daha sərt siyasət yürütməyə meylli olur. Bu isə Güney Azərbaycanda yaşayan türklər arasında narazılığı, milli özünüdərketmə və həmrəylik çağırışlarını gücləndirə bilər.
Azərbaycanın bu proseslərdə hansı rolu oynaması məsələsi isə son dərəcə həssas və strateji çəki daşıyır. Rəsmi Bakı beynəlxalq hüquqa sadiq qaldığını, İranda yaşayan soydaşlarımızın daxili proseslərinə birbaşa qarışmadığını bəyan etsə də, emosional, mənəvi və ictimai məkanın tamamilə neytral qalması da real deyil. Sosial şəbəkələr, qeyri-rəsmi media platformaları, vətəndaş cəmiyyəti və diaspor təsisatları üzərindən yayılan çağırışlar İranın informasiya müharibəsi ritorikasında “xarici qarışma” kimi manipulyasiya edilə bilər.
Eyni zamanda, İranın daxilindəki daxili parçalanma qorxusu onu daha aqressiv xarici ritorikaya, hətta sərhəd bölgələrində təxribatlara sövq edə bilər. İranın ideoloji aparatının, dini rəhbərliyinin və "Sepah" sisteminin nəzərində Azərbaycan İsrailin "qardaşı", Qərbin "ön xətti" kimi təqdim oluna bilər. Bu təhlükəli ritorika təkcə diplomatik yox, həm də hibrid müharibə elementləri ilə də müşayiət oluna bilər: kiberhücumlar, məxfi təxribatçılıq, regionda şayiələrin yayılması, cəmiyyətin parçalanmasına xidmət edən sosial mühəndislik cəhdləri və s.
Bu mənada, Azərbaycanın cənub sərhədi artıq sadəcə coğrafi yox, həm də psixoloji və ideoloji cəbhəyə çevrilə bilər. Burada dövlətin əsas missiyası təkcə sərhəd təhlükəsizliyi deyil — eyni zamanda milli birliyin qorunması, ictimai şüurun informasiya savaşına qarşı dayanıqlı saxlanılması və əhalinin emosional idarəetməsinin balansda saxlanılması olacaq.
Enerji Xəritəsində Qırmızı Xətt: Neft-Qaz Marşrutları və Risklər
Enerji yalnız iqtisadi resurs deyil, həm də geosiyasi alətdir. Xüsusilə münaqişə və qeyri-sabitliklə sarsılan regionlarda enerji xətləri görünməz cəbhə xətləri kimi işləyir – istənilən anda siyasi mesaj, strateji təzyiq və ya hərbi təhdid obyektinə çevrilə bilir. İran-İsrail müharibəsi ehtimalı fonunda Azərbaycanın enerji infrastrukturuna yönələn nəzərlər artır. Xəzər hövzəsinin enerji mərkəzi olan Azərbaycan artıq adi ixracatçıdan çox Avropanın enerji təhlükəsizliyində baş rol oynayan geosiyasi aktora çevrilib.
Hörmüz boğazının bağlı qalması və ya Fars körfəzində baş verəcək hərbi toqquşmalar fonunda Qərb dünyası və Avropa ölkələri alternativ marşrutlara möhtac qalacaq. Bu kontekstdə Azərbaycan üzərindən keçən TANAP, TAP, BTC və Cənub Qaz Dəhlizi kimi layihələr geosiyasi baxımdan daha yüksək strateji status qazanır. Bu, həm də Azərbaycanın enerji diplomatiyasını daha möhkəmləndirir, ona təkcə regional yox, həm də qlobal enerji oyunçusu statusu qazandırır.
Amma hər fürsətin içində bir risk toxumu da gizlənir. Müharibə şəraitində İranın Qərbə yönəlik təzyiqlərinin dolayı vasitəsi olaraq Azərbaycan enerji xətlərini hədəfə çevirməsi, və ya bu marşrutların keçdiyi ərazilərdə destabilizasiya yaratmağa çalışması da istisna deyil. Dənizdə, sərhəd zonalarında və boru kəməri yaxınlığında qeyri-sabitlik ehtimalı ciddi dəyərləndirilməlidir. İranın buna yönəlik kəşfiyyat və təxribat imkanları kifayət qədər çevik və genişdir.
Digər tərəfdən, enerji siyasətində iqtisadi gəlir ilə strateji müttəfiqlik arasında incə balans var. Azərbaycanın Avropa ilə enerji əməkdaşlığı artdıqca, bu, Rusiya və İran kimi regional güclər tərəfindən Qərb orbitinə daha da yaxınlaşma kimi şərh olunur. Bu isə enerji təhlükəsizliyi məsələsini təkcə infrastrukturun qorunması səviyyəsindən çıxarıb, onu regional güc balansı və siyasi loyallıq məsələsinə çevirir.
Azərbaycan bu riskləri idarə etmək üçün təkcə hərbi müdafiə tədbirlərini yox, həm də enerji diplomatiyasını, beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətlərini və çoxvektorlu əməkdaşlıq mexanizmlərini aktivləşdirməlidir. Bu kontekstdə Avropa İttifaqı, NATO, Türkiyə və hətta Çinlə enerji və təhlükəsizlik üzrə yeni formal koalisiyaların qurulması məsələsi gündəmə gələ bilər. Çünki bugünkü enerji xəritəsi artıq sadəcə karbohidrogen marşrutları deyil — o, həm də güc, nüfuz və sabitlik koordinatlarının xəritəsidir.
Diplomatik Tarazlıq Oyunu: Azərbaycanın Regional Diplomatiyada Düyün Nöqtəsi Rolunda Yüksəlişi
Bəzən coğrafiya səni münaqişənin kənarında saxlayır, lakin geosiyasət səni onun tam ortasına çəkir. Azərbaycan bu gün Yaxın Şərqdə baş verə biləcək İran-İsrail müharibəsinin fonunda "konflikt zonası" ilə "nizamlayıcı güc" arasında incə tarazlığı qorumağa çalışan nadir dövlətlərdəndir. Bu isə təkcə siyasi deyil – bu, strateji məsuliyyət, diplomatik incəlik və zamanın ruhunu doğru oxumaq qabiliyyətidir.
İsraillə Azərbaycanın hərbi-texnoloji əməkdaşlığı, xüsusən də təhlükəsizlik sahəsində informasiya mübadilələri, İranın xüsusi diqqət mərkəzindədir. Tehranın siyasi ritorikasında Azərbaycan tez-tez İsrailin “Cənubi Qafqazdakı gözü” kimi təqdim olunur. Amma reallıq bu qədər sadə deyil. Bakı, eyni zamanda, İranla tarixi, dini, mədəni və iqtisadi əlaqələrə malikdir. Bu kompleks münasibətlər fonunda Azərbaycan təktərəfli seçimlərə yox, çoxvektorlu diplomatiyaya üstünlük verir.
Bu isə çox incə balans oyunudur. Azərbaycanın diplomatiyası sanki min illik xalçanın üstündə addım-addım hərəkət edir – hər düyün, hər naxış bir siyasi marağı, bir regional aktoru, bir təhlükəni və ya fürsəti təmsil edir. Bu balanslı siyasət sayəsində Azərbaycan həm Rusiya-Ukrayna münaqişəsində, həm Ermənistanla sülh prosesində, həm də Türkiyə-İran və İsrail-Ərəb dünyası arasındakı ziddiyyətli münasibətlərdə özünü müstəqil, prinsipial və nizamlayıcı güc kimi təsdiqləyib.
Lakin İran-İsrail müharibəsi ehtimalı bu “balans akrobatikası”nın yeni mərhələsidir – daha hündürdə və daha riskli. Burada Azərbaycan artıq yalnız reaktiv deyil, proaktiv diplomatik oyunçuya çevrilməlidir. Sadəcə bəyanat verməklə yox, konkret addımlar, simvolik jestlər və zamanında verilmiş diplomatik siqnallarla öz mövqeyini həm regional güclərə, həm də beynəlxalq aktorlara aydın şəkildə nümayiş etdirməlidir.
Azərbaycan burada öz “çoxqütblü diplomatik platformasını” qurur – müxtəlif güclərin kəsişdiyi, lakin heç birinin dominant olmadığı bir siyasi meydan. Bu model nə İranın orbitinə düşmək, nə də İsrailin sərhədsiz təsir dairəsinə çevrilmək mənasına gəlmir. Əksinə, bu model – çoxqütblü neytrallığın, strateji balansın və müstəqil qərarvermənin real nümunəsidir. Bütün tərəflərlə danışa bilən, lakin heç bir tərəfdən asılı olmayan aktor olmaq – bu, 21-ci əsrin geosiyasi seçimi yox, zərurətidir.
Amma bu oyunda bir səhv addım – yanlış siqnal, zəif mövqe, ya da gecikmiş reaksiya – həm daxili sabitliyə, həm regional nüfuza, həm də beynəlxalq reputasiyaya zərər vura bilər. Buna görə də Azərbaycanın diplomatik strategiyası yalnız incə və balanslı yox, həm də çevik, irəli baxan və çoxsəviyyəli olmalıdır. Çünki bu dəfə oynanılan oyun təkcə iki dövlətin qarşıdurması deyil – bütün regionun gələcək siyasi arxitekturası uğrundadır.
İnformasiya Cəbhəsi: Rəqəmsal Manipulyasiya və Şüur Savaşları
Müasir müharibələr təkcə silahlarla yox, həm də süni məlumatlarla aparılır. Artıq bombalar qədər tvitlər də dağıdıcıdır, raketlər qədər vizual dezinformasiyalar da təxribatçıdır. İran-İsrail qarşıdurması da informasiya cəbhəsində özünün hibrid xarakterini açıq şəkildə göstərir. Bu rəqəmsal mübarizə Azərbaycanı birbaşa hədəf almasa da, dolayı təsirləri ilə ictimai şüur və siyasi atmosferi formalaşdırmaq gücünə malikdir.
Azərbaycanın coğrafi və siyasi mövqeyi onun həm İran mediasının propaqandasına, həm də İsrail yönümlü informasiya cəbhəsinin arqumentlərinə məruz qalmasına şərait yaradır. Məsələn, İran platformalarında Azərbaycan tez-tez “İsrailin müsəlmanlara xəyanət edən tərəfdaşı” kimi təqdim olunur. Eyni zamanda, bəzi beynəlxalq platformalarda Azərbaycanın İranla iqtisadi əlaqələri “Tehrana xidmət”vkontekstində şərh edilir. Bu ikili dezinformasiya mexanizmi Azərbaycanın müstəqil diplomatik imicini aşındırmağa yönəlib.
Rəqəmsal hücumlar təkcə informasiya manipulyasiyası ilə bitmir. Sosial şəbəkələrdə saxta profillər, troll orduları, emosional yüklü dezinformasiyalar vasitəsilə Azərbaycan ictimai rəyinə təsir etmək, etnik və dini zəmində təxribat yaratmaq cəhdləri müşahidə edilir. Bu, xüsusilə sərhədyanı bölgələrdə və ictimai narahatlıqlar fonunda özünü daha qabarıq göstərir. İnformasiyanın silaha çevrildiyi bu dövrdə reallıqla yalan arasındakı sərhədlər bulanıqlaşır, insan şüuru müharibə meydanına çevrilir.
Azərbaycanın cavab strategiyası təkcə informasiya yayımı ilə bitməməlidir. Bu gün strateji kommunikasiya, media savadlılığı və ictimai rəyin idarə olunması milli təhlükəsizlik məsələsinə çevrilib. Hökumət strukturları, medianın öz dili, diplomatik ritorika və sosial şəbəkə təsirçiləri arasında vahid informasiya sinxronluğu təmin edilməlidir. Bununla yanaşı, xarici informasiya axınları qarşısında kritik analiz qabiliyyəti yüksək olan ictimai rəy formalaşdırılmalıdır.
Unutmaq olmaz ki, bu mübarizədə qalib gəlmək təkcə doğru informasiya paylaşmaq deyil – onu doğru zamanda, doğru dildə və doğru auditoriyaya çatdırmaqdır. Azərbaycan artıq informasiya müharibəsinin arxa cəbhəsində deyil, onun ön xəttindədir. Bu cəbhədə geri çəkilmək – şüurun işğalı deməkdir.
İran-İsrail Müharibəsi və Azərbaycanın Strateji İntellekti
İran-İsrail müharibəsinin regiona, o cümlədən Azərbaycana təsirləri yalnız hərbi kontekstdə qiymətləndirilməməlidir. Bu münaqişə bir tərəfdən, Azərbaycanın diplomatik çevikliyi, geosiyasi mövqeyi və milli maraqlarının qorunması baxımından böyük sınaqdır. Digər tərəfdən, informasiya müharibələrinin, iqtisadi risklərin və regional sabitlik üçün nəzərdə tutulmuş tarazlıqların yeni mərhələsini simvollaşdırır.
Azərbaycan artıq sübut edib ki, mürəkkəb geosiyasi mühitdə təkcə sərhədlərini yox, həm də regional diplomatik platformaları, strateji kommunikasiya kanallarını və siyasi balansı idarə edə biləcək gücdədir. İran-İsrail qarşıdurması fonunda, Bakı üçün əsas hədəf – həm daxildə, həm də beynəlxalq aləmdə milli birliyi və strateji müstəqilliyi qorumaqdır.
Münaqişənin müharibə fazasına keçmə təhlükəsi artsa da, Azərbaycanın çoxvektorlu siyasəti, siyasi iradəsi və milli təhlükəsizlik strategiyası sayəsində bu çağırışa çevik, çevrili və effektiv cavab verilə bilər. Bu, təkcə regional güclərin yox, beynəlxalq aktorların da diqqətini çəkir və Azərbaycanın yeni “strateji intellekt” kimi tanınmasına yol açır.
Nəticə etibarilə, İran-İsrail müharibəsi ehtimalı Azərbaycan üçün yalnız risk yox, həm də diplomatik oyunlarda ustalıq nümayiş etdirmək, milli maraqlarını daha aydın şəkildə formalaşdırmaq və regionda öz yerini möhkəmləndirmək üçün fürsətdir. Bu fürsət səmərəli istifadə olunsa, Azərbaycanın gələcək geosiyasi mövqeyi daha da güclənəcək və regional stabilliyin təminatçısına çevriləcək.
Şahlar Ruhi//EDnews
