Enerji əsri artıq təkcə sənaye və iqtisadiyyatla bağlı anlayış deyil – bu gün enerji bir xalqın taleyini, bir ölkənin beynəlxalq sistemdəki çəkisini və bir regionun sabitliyini müəyyən edən əsas geosiyasi faktor kimi çıxış edir. Qlobal güclər arasındakı yeni nizam uğrunda mübarizənin təməlində artıq ideologiya yox, mənbələr – xüsusən enerji və informasiya mənbələri dayanır. Bu mənzərədə isə coğrafi mövqe təkcə fiziki sərhəd yox, həm də strateji funksiyadır.
Azərbaycan məhz bu strateji xəritədə – enerji arteriyalarının keçdiyi, regional güclərin toqquşduğu, eyni zamanda tərəfdaşlıqların qurulduğu kritik zonada yerləşir. Qafqazın ortasında, Xəzərlə Avropa arasında "körpü" rolunu oynayan Azərbaycan XXI əsrin enerji diplomatiyasında təkcə oyunçu deyil – o, oyunun qaydalarına təsir edən mərkəzlərdən birinə çevrilməkdədir. Enerji marşrutlarının qovşağı olmaq, sadəcə təbii sərvətlərin üstünlüyü yox, həm də bu sərvətləri yönləndirəcək siyasi iradə, diplomatik çeviklik və təhlükəsizlik təminatı tələb edir.
Azərbaycan bu üç istiqaməti – resurs, marşrut, sabitlik üçbucağını – son iki onillikdə inşa etdiyi enerji siyasəti ilə dövlət strategiyasına çevirə bilib. Bu strategiya sayəsində Bakı Avropa üçün də enerji baxımından etibarlı tərəfdaşa, alternativ mənbəyə və yeni enerji nizamının real memarlarından birinə çevrilib.
Cənub Qaz Dəhlizi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum kəmərləri, yaşıl enerji təşəbbüsləri və transregional enerji kabeli layihələri Azərbaycanın öz geosiyasi arxitekturasını enerji vasitəsilə yenidən dizayn etdiyini göstərir. Artıq boru kəmərləri təkcə neft və qaz yox,həm də eyni zamanda sabitlik, tərəfdaşlıq və güc balansı daşıyır.
Bütün reallıqlar fonunda əsas sual belə formalaşır: Azərbaycan enerji qovşağı kimi nə qədər davamlı və dayanıqlıdır? Bu mövqe sadəcə iqtisadi imkandır, yoxsa geosiyasi məsuliyyət? Bu məqalədə həmin suallara cavab verərək, Azərbaycanın enerji strategiyasının regional və qlobal təsir vektorlarını təhlil edəcəyik.
Coğrafiyadan Strategiyaya: Azərbaycanın geoiqtisadi mövqeyi
Tarix boyu coğrafiya xalqların taleyini yazan "gizli əl" funksiyasını yerinə yetirib. Ancaq bu əlin yazısı – əgər doğru oxunmursa – təkcə imkan yox, həm də təhdidə çevrilə bilər. Azərbaycan isə bu coğrafi potensialı uzun illər ərzində strateji üstünlüyə çevirməyi bacaran azsaylı ölkələrdən biridir. Xəzərin qərb sahilində yerləşməsi, Rusiya ilə İran arasında siyasi və iqtisadi körpü rolunu oynaya bilməsi, həmçinin Orta Asiya ilə Avropa arasında uzanan mühüm nəqliyyat və enerji arteriyalarının mərkəzində qərar tutması Azərbaycanın yalnız xəritə üzərindəki yerini yox, siyasi arxitekturasını da formalaşdırır.
Bu unikal mövqe təkcə təbii resursların zənginliyi ilə izah olunmur. Azərbaycanın enerji strategiyası “mənbə ölkəsi” olmaqdan çıxaraq “tranzit və təchizat ölkəsi” modelinə keçid etməsi ilə seçilir. Məhz bu səbəbdən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz xətti yalnız ixrac yox, həm də bölgədəki geosiyasi balansın ifadəsi oldu. Azərbaycanın öz resurslarını dünya bazarına çıxarması üçün Rusiyadan və İrandan asılı olmayan alternativ marşrutlar yaratması, ölkənin öz xarici siyasətini daha müstəqil və çevik aparmasına imkan verdi.
Bu kontekstdə Azərbaycan faktiki olaraq “qapı ölkə” – həm Şərqin qərbə açılan pəncərəsi, həm də Qərbin Şərqə daxil olduğu əsas mərkəz funksiyasını icra edir. Bu rolu isə sadəcə coğrafiya yox, illərlə hesablanmış enerji diplomatiyası formalaşdırıb.
Cənub Qaz Dəhlizi: Geosiyasi yüklü layihə
Cənub Qaz Dəhlizi – müasir enerji dövrünün real geosiyasi teatrıdır. Bu layihə sadəcə olaraq təbii qazın bir nöqtədən digərinə nəqli deyil – burada enerji vasitəsilə siyasi müstəqilliyin qorunması, iqtisadi əlaqələrin dərinləşməsi və regional sabitliyin gücləndirilməsi hədəflənir. Azərbaycanın təşəbbüsü və Avropa İttifaqının dəstəyi ilə həyata keçirilən bu irimiqyaslı layihə, əsasən Rusiyaya alternativ enerji marşrutu axtaran Qərb üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Dəhliz üç əsas komponentdən ibarətdir: Şahdəniz-2 qaz yatağından hasilat, TANAP vasitəsilə qazın Türkiyəyə çatdırılması və TAP vasitəsilə Yunanıstan, Albaniya üzərindən Avropaya daxil olması. Bu ardıcıl və siyasi cəhətdən diqqətlə seçilmiş marşrutlar, Azərbaycanın həm iqtisadi, həm də diplomatik baxımdan manevr imkanlarını artırır. Bu gün İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstan kimi ölkələr Azərbaycanın təbii qazından bilavasitə faydalanır.
Bununla yanaşı, Cənub Qaz Dəhlizi Azərbaycanın Avropa ilə enerji əməkdaşlığını strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəltmişdir. Azərbaycanın “etibarlı tərəfdaş” imici həm enerji bazarında, həm də diplomatik arenada güclənmiş, bu isə ölkənin digər sahələrdə də təşəbbüskar çıxış etməsinə zəmin yaratmışdır. Azərbaycan artıq təkcə qaz ixrac etmir – o, həm də sabitlik, tərəfdaşlıq və enerji təhlükəsizliyi ixrac edir.
Yeni enerji reallıqları: Rəqiblər, risklər və reallıqlar
Yeni dünya nizamı – enerji bazarlarını kökündən dəyişən, köhnə tərəfdaşlıqları sorğulayan və yeni güc mərkəzləri formalaşdıran mürəkkəb dönəmdir. Azərbaycan bu dinamiklər içində çevik və çoxvektorlu enerji siyasəti yürütməklə öz mövqeyini qorumağa və daha da möhkəmləndirməyə çalışır.
Bir tərəfdə Rusiyanın enerji ekspansiyası, digər tərəfdə İranla gərgin münasibətlər, üçüncü tərəfdə isə Qərbin yaşıl enerji gündəliyi... Bütün bunlar Azərbaycanın enerji strategiyasına həm fürsətlər, həm də çağırışlar gətirir.
Ukrayna müharibəsi fonunda Avropanın Rusiya qazından imtina etməsi Azərbaycana yeni bazarlar qazandırdı. Amma bu, eyni zamanda Moskvanın Cənubi Qafqazda daha fəal olmasına, enerji sahəsində rəqabətin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Azərbaycan balanslı siyasət yürüdərək bu təzyiqləri diplomatik yollarla neytrallaşdırmağa çalışır.
Digər risk isə daxili təhdidlər və regional sabitliyin pozulmasıdır. Qarabağda post-münaqişə dövrünün gərginlikləri, Ermənistanla sərhəddə baş verən hadisələr enerji infrastrukturunun təhlükəsizliyini daim gündəmdə saxlayır.
Bunlara paralel olaraq, Qərbin yaşıl enerji keçidi Azərbaycanın neft-qaz mərkəzli modelindən uzaqlaşaraq alternativ və bərpa olunan enerji sahəsində dönüş etməsini labüd edir. Bu reallıqları düzgün oxumaq, strateji təhlillər və çevik diplomatik manevrlərlə cavab vermək Azərbaycanın qarşısında duran əsas çağırışdır.
Yaşıl Enerjiyə keçid: Növbəti enerji hegemoniyası
Enerji sadəcə neft və qazdan ibarət deyil. XXI əsrin enerji modeli – davamlılıq, innovasiya və yaşıl texnologiyalar üzərində qurulur. Azərbaycan bu transformasiyanı zamanında başa düşərək enerji siyasətində yeni vektorlar müəyyən edib. Artıq ölkə özünü yalnız karbohidrogen resursları ilə yox, həm də bərpa olunan enerji ilə təmsil etməyə başlayıb.
“Yaşıl enerji zonası” konsepsiyası Zəngəzur dəhlizi və Qarabağ ərazilərinin bərpası kontekstində reallaşdırılır. Bu bölgələrdə günəş və külək enerjisi potensialı yüksəkdir – məsələn, təkcə Cəbrayılda 240 MVt-lıq günəş elektrik stansiyası layihəsi icra olunur. Beynəlxalq maliyyə institutlarının və Körfəz ölkələrinin enerji şirkətlərinin (Masdar, ACWA Power) iştirakı isə Azərbaycanın bu sahədə inamlı addımlarla irəlilədiyini göstərir.
Böyük oyun isə Qara dəniz kabeli üzərində qurulur – Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında bağlanan bu layihə yaşıl enerjinin Avropaya birbaşa ixracını təmin edəcək. Beləliklə, Azərbaycan yalnız qaz ixracatçısı yox, həm də bərpa olunan enerji təminatçısı kimi Avropa bazarına daxil olacaq.
Bu keçid sadəcə texnoloji yox, həm də strateji dəyişiklikdir – Azərbaycan yeni enerji reallığında özünü postkarbohidrogen dövrünün regional lideri kimi mövqeləndirməkdədir.
Strateji nəticə: Enerjidən geosiyasi çəkiyə
Azərbaycanın enerji strategiyası sadəcə iqtisadi artım modeli deyil – bu, həm də geosiyasi dizayn, təhlükəsizlik arxitekturası və diplomatik çeviklik proqramıdır. Neft və qazla başlayan bu yol, artıq yaşıl enerjiyə, beynəlxalq enerji diplomatiyasına və regional təhlükəsizlik sistemlərinin formalaşmasına qədər uzanır.
Enerji Azərbaycan üçün təkcə valyuta gətirən sahə deyil – bu, ölkənin özünü beynəlxalq sistemdə necə təqdim etməsinin əsas rıçağıdır. Enerji infrastrukturu – bu gün həm də siyasi etibarlılığın infrastrukturudur. Hər bir boru xətti – siyasi sabitlik, tərəfdaşlıq və regional liderlik göstəricisidir.
Bu gün Azərbaycan enerji ilə sadəcə elektrik və qaz deyil, həm də “sabitlik ixrac edir”. Bu sabitlik isə nəinki ölkənin daxilində, həm də regionda və Avropada yeni güvən mühitinin formalaşmasına xidmət edir.
Şahlar Ruhi//EDnews
