Müəllif: Mədinə Məmmədova
Donald Trampın 2025-ci ildə ABŞ prezidentliyinə qayıdışı ilə xarici siyasətdəki “Amerika Birinci” yanaşması daha da sərtləşib. Bu yanaşma, ABŞ-ın milli maraqlarını ön planda tutaraq, beynəlxalq təşkilatlarla münasibətləri yenidən qiymətləndirməyi və qlobal liderlik rolunu məhdudlaşdırmağı hədəfləyir.
Trampın yanaşmasının əsas istiqamətlərindən biri, beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərin yenidən qiymətləndirilməsidir. Onun fikrincə, BMT, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Paris İqlim Sazişi kimi qurumlar və razılaşmalar ABŞ-a real fayda gətirmir, əksinə, ölkənin resurslarını və siyasi çevikliyini məhdudlaşdırır.
Beləliklə, Donald Trampın 2025-ci ildən etibarən sərtləşmiş “Amerika Birinci” siyasəti, ABŞ-ın beynəlxalq sistemdəki ənənəvi mövqeyindən uzaqlaşaraq, milli prioritetlərə əsaslanan daha izolyasionist yanaşma təqdim edir.
Ticarət və İqtisadi Siyasət
Tramp, ABŞ-ın ticarət balansını düzəltmək və yerli istehsalı dəstəkləmək məqsədilə əlavə tariflər tətbiq etməyi planlaşdırır. Bu tədbirlər, xüsusilə Çin və digər ticarət tərəfdaşlarına qarşı yönəlmişdir. Bəzi müşahidəçilər, bu siyasətin iqtisadi qeyri-müəyyənliyə səbəb ola biləcəyini qeyd edirlər.
Donald Tramp, prezidentliyə qayıtdıqdan sonra “Amerika Birinci” strategiyasının mərkəzində iqtisadi proteksionizmi və milli istehsalın stimullaşdırılmasını saxlayır. O, ABŞ-ın ticarət balansını düzəltmək və daxili sənayeni xarici rəqabətdən qorumaq məqsədilə genişmiqyaslı tarif siyasətini yenidən gündəmə gətirib. Bu tədbirlər, xüsusilə Çin, Meksika, Almaniya və Vyetnam kimi ABŞ-a böyük həcmdə məhsul ixrac edən ölkələrə qarşı yönəlmişdir.
Tramp administrasiyası hesab edir ki, xarici mallara əlavə tariflər tətbiq etməklə, ABŞ istehsalçıları üçün daha əlverişli şərtlər yaradılacaq və nəticədə daxili məhsula tələbat artacaq. Bu, iş yerlərinin ABŞ-a qaytarılması və sənaye sektorunun canlandırılması baxımından strateji bir addım kimi təqdim olunur.
Lakin iqtisadçılar və ticarət ekspertləri bu yanaşmanın daha geniş nəticələrinə diqqət çəkirlər. Birincisi, əlavə tariflər xarici məhsulların qiymətini artırdığı üçün ABŞ-da istehlak mallarının bahalaşmasına səbəb ola bilər. Bu isə inflyasiyanı sürətləndirərək əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.
"Goldman Sak" kimi nüfuzlu maliyyə qurumlarının təhlillərinə əsasən, 2025-ci ildə Çin məhsullarına tətbiq ediləcək tariflər Çin iqtisadiyyatına təzyiq göstərsə də, bu, eyni zamanda qlobal tədarük zəncirlərini pozaraq dünya iqtisadiyyatında qeyri-müəyyənliyi artıracaq. Çin tərəfi də bu tariflərə cavab olaraq strateji malların, xüsusilə də nadir torpaq elementlərinin ixracını məhdudlaşdırmaqla ABŞ-ın yüksək texnologiyalı sənayesinə təsir göstərməyə çalışır.
Eyni zamanda, Amerika sənaye və kənd təsərrüfatı sahələri də bu ticarət qarşıdurmalarından zərər görə bilər. Məsələn, Çin və digər ölkələr ABŞ-dan idxal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarına alternativ bazarlar axtarmağa başlayır, bu da Amerika fermerləri üçün satış imkanlarını azaldır.
Trampın tarif əsaslı iqtisadi siyasəti qısa müddətli daxili istehsal artımını təşviq etsə də, uzunmüddətli perspektivdə qlobal iqtisadi əlaqələrin pozulması, ticarət müharibələrinin dərinləşməsi və iqtisadi sabitliyin zəifləməsi risklərini özündə daşıyır. Bu səbəbdən, iqtisadi və diplomatik çevrələrdə bu siyasətin uğuru və dayanıqlılığı hələ də geniş müzakirə olunur.
NATO və Avropa ilə Münasibətlər
Tramp NATO-nun məqsəd və missiyasını yenidən qiymətləndirməyi planlaşdırır. O, alyansın üzv ölkələrinin hərbi xərclərini artırmalarını tələb edir və yalnız bu şərtlə müdafiə öhdəliklərini yerinə yetirəcəyini bildirir .
Trampın əsas arqumenti ondan ibarətdir ki, NATO-nun 2% ÜDM hərbi xərcləmə hədəfinə bir çox Avropa ölkəsi əməl etmir. Məsələn, Almaniya, İspaniya və İtaliya kimi aparıcı NATO ölkələri bu öhdəliyi ya tam yerinə yetirmir, ya da gecikdirir. Tramp isə bu vəziyyəti ədalətsizlik kimi qiymətləndirir və açıq şəkildə bildirib ki, ABŞ yalnız öhdəliklərini yerinə yetirən ölkələri müdafiə etməyə hazır olacaq.
O, prezidentliyi dövründə dəfələrlə NATO-nun “obsolete”olduğunu bildirmiş və ABŞ-ın bu təşkilatdan çıxmasını belə gündəmə gətirmişdi. 2025-ci ildə yenidən prezident olduqdan sonra bu ritorikanı davam etdirərək bildirib ki, NATO üzvləri ya hərbi xərclərini artırmalı, ya da ABŞ-ın dəstəyinə ümid bəsləməməlidirlər.
Bu yanaşma ABŞ-ın Avropadakı strateji mövqeyini və qlobal təhlükəsizlik sistemindəki liderliyini sual altına ala bilər. NATO daxilində də ciddi narahatlıq doğurur, çünki alyansın əsas sütunu olan qarşılıqlı müdafiə prinsipi bu cür şərtlərlə zəiflədilə bilər. Avropa liderləri Trampın mümkün “şərtli müdafiə” siyasətini, Rusiyanın aqressiv xarici siyasəti fonunda, Qərb birliyi üçün ciddi təhlükə hesab edirlər.
Eyni zamanda, bu yanaşma NATO-nun gələcək fəaliyyəti üçün yeni formatların və daha balanslı yük paylaşım mexanizmlərinin yaradılması ilə bağlı müzakirələri də gücləndirə bilər. Bəzi müşahidəçilər qeyd edirlər ki, Trampın təzyiqləri, əslində, Avropanı öz müdafiəsinə daha çox məsuliyyətlə yanaşmağa və ABŞ-dan asılılığı azaltmağa təşviq edir.
Trampın NATO-ya dair siyasəti təkcə hərbi xərclərlə bağlı deyil, həm də alyansın geosiyasi funksiyasının yenidən müəyyənləşdirilməsi və ABŞ-ın beynəlxalq təhlükəsizlikdəki rolunun təkrar dəyərləndirilməsi ilə bağlıdır.
Rusiya ilə Münasibətlərin Tənzimlənməsi
Tramp, Rusiya ilə münasibətləri normallaşdırmağı və Ukrayna müharibəsini “24 saat ərzində” sona çatdırmağı hədəfləyir. Bununla yanaşı, administrasiyasının bəzi üzvləri, Rusiya ilə daha sərt yanaşmanı müdafiə edirlər.
Donald Trumpın Rusiya ilə bağlı xarici siyasət yanaşması, onun prezidentliyə qayıdışından sonra da mübahisəli və çoxşaxəli bir mövzu olaraq qalır. Trump dəfələrlə açıq şəkildə bildirib ki, Rusiya ilə münasibətləri normallaşdırmaq və Ukraynada davam edən müharibəni “24 saat ərzində” bitirmək potensialına malikdir. Bu iddia, onun həm şəxsi diplomatik qabiliyyətlərinə, həm də Vladimir Putinlə olan münasibətlərinə əsaslanır.
Trampın bu mövqeyi, ABŞ-ın hazırkı və əvvəlki administrasiyalarının yanaşmasından kəskin şəkildə fərqlənir. Onun ritorikası, Ukraynaya geniş hərbi və maliyyə yardımlarının davam etdirilməsinə skeptik yanaşmasını da əks etdirir. Tramp, bu yardımların ABŞ iqtisadiyyatına yük olduğunu və bu resursların daxili problemlərin həllinə yönəldilməsinin daha məqsədəuyğun olduğunu düşünür.
Bununla belə, onun administrasiyasında və Respublikaçılar Partiyasında Rusiya ilə bağlı fikir ayrılıqları mövcuddur. Məsələn, bəzi yüksək səviyyəli respublikaçı siyasətçilər və milli təhlükəsizlik müşavirləri Rusiyaya qarşı daha sərt və realpolitik yanaşmanı müdafiə edirlər. Onlar hesab edirlər ki, Moskva yalnız güc və sanksiyalar vasitəsilə cilovlana bilər və Ukraynaya dəstəyin azalması Kremlin aqressiyasını daha da təşviq edə bilər.
Trampın “24 saatlıq sülh planı”nın detalları ictimaiyyətə açıqlanmayıb və bu, siyasət analitikləri və beynəlxalq müşahidəçilər arasında suallar doğurur. Ekspertlər hesab edirlər ki, bu cür sürətli həll yalnız Ukraynanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi hesabına mümkündür. Bu isə, beynəlxalq hüquq və qaydalara zidd olmaqla yanaşı, ABŞ-ın Qərb müttəfiqləri ilə münasibətlərinə də zərbə vura bilər.
Bununla yanaşı, Trampın Rusiya ilə yaxınlaşması Avropada ciddi narahatlığa səbəb olur. Xüsusilə Şərqi Avropa ölkələri, NATO-nun şərq cinahında yerləşən dövlətlər, ABŞ-ın zəifləmiş öhdəliklərinin öz təhlükəsizliklərinə mənfi təsir göstərə biləcəyindən ehtiyat edirlər.
Ümumilikdə, Trampın Rusiya siyasəti, ABŞ-ın qlobal liderlik rolunu, beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturasını və Ukraynanın gələcəyini birbaşa təsir edən amillərdən biri olaraq qalır. Bu siyasətin uğurlu və ya uğursuz olacağı isə yalnız Trampın diplomatik bacarıqlarından deyil, həm də tərəflərin real maraqları və geosiyasi şərtlərdən asılı olacaq.
İran və Yaxın Şərq Siyasəti
Tramp, İranın nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq üçün əlavə sanksiyalar tətbiq etməyi planlaşdırır. Bundan əlavə, Yaxın Şərqdəki münaqişələri həll etmək və regionda ABŞ-ın təsirini artırmaq məqsədilə diplomatik təşəbbüslər irəliləyir.
Tramp, ABŞ-ı Paris İqlim Sazişi və digər beynəlxalq iqlim öhdəliklərindən çıxarmaq üçün icra səlahiyyətindən istifadə edib. Bu addım, ölkənin enerji siyasətində daha müstəqil və milli maraqlara uyğun bir yanaşmanı əks etdirir.
Donald Trampın İran və iqlim siyasəti sahəsindəki yanaşmaları onun “Amerika Birinci” strategiyasının açıq təzahürləridir və həm regional təhlükəsizlik, həm də qlobal ekoloji diplomatiya baxımından ciddi nəticələr doğurur.
Tramp administrasiyası İranın nüvə proqramını ABŞ və onun müttəfiqləri üçün ciddi təhlükə kimi qiymətləndirir. 2018-ci ildə Tramp, ABŞ-ı İranla imzalanmış “Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı”ndan birtərəfli qaydada çıxardaraq bu ölkəyə qarşı “maksimum təzyiq” strategiyasını tətbiq etməyə başladı. Bu strategiyanın əsas komponenti sanksiyaların gücləndirilməsi və İranın iqtisadiyyatının əsas sektorlarını – enerji, bank və nəqliyyat sahələrini hədəfə almaq idi.
2025-ci ildə yenidən prezidentliyə qayıdan Tramp, bu siyasəti daha da sərtləşdirməyi və İranın nüvə imkanlarının məhdudlaşdırılmasını hədəfləyir. Bu məqsədlə beynəlxalq tərəfdaşlara təzyiq göstərərək İranla daha sərt və hərtərəfli yeni sazişin bağlanmasını istəyir. O, İranın təkcə nüvə deyil, həm də ballistik raket proqramını cilovlamağı əsas prioritet kimi görür.
Bundan əlavə, Tramp Yaxın Şərqdə ABŞ-ın mövqeyini gücləndirmək üçün diplomatik və iqtisadi təşəbbüslərlə çıxış edir. 2020-ci ildə onun rəhbərliyi ilə İsrail və bir neçə ərəb dövləti arasında “Abraham razılaşmaları” imzalanmışdı.
Trampın bu mövqeyi beynəlxalq aləmdə geniş tənqidə səbəb olub. Tənqidçilər onun siyasətini qlobal iqlim əməkdaşlığına zərbə kimi qiymətləndirirlər və ABŞ-ın iqlim dəyişikliyi ilə bağlı liderlik rolunun zəiflədiyini bildirirlər. Digər tərəfdən isə onun tərəfdarları bu yanaşmanı milli iqtisadi maraqları qorumaq və enerji asılılığını azaltmaq baxımından uğurlu hesab edirlər.
Trampın İran və iqlim siyasətindəki yanaşması, beynəlxalq öhdəliklərə daha çox şübhə ilə yanaşan, milli maraqlara prioritet verən bir xətti təmsil edir. Bu siyasət, qısa müddətdə bəzi iqtisadi və diplomatik nailiyyətlər qazandırsa da, uzunmüddətli perspektivdə ABŞ-ın qlobal nüfuzuna və beynəlxalq sistemdəki liderliyinə təsir göstərə bilər.
Xarici Yardımın Yenidən Qiymətləndirilməsi
Tramp, xarici inkişaf yardımlarını 90 gün müddətinə dayandırıb. Bu müddət ərzində yalnız həyati əhəmiyyət daşıyan humanitar yardımlar davam etdirilir. Bu siyasət, ABŞ-ın xarici yardımlarını daha məqsədyönlü və milli maraqlara uyğun şəkildə yönəltməyi nəzərdə tutur.
Tramp, ABŞ-ın beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərini yenidən qiymətləndirir. O, BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası və digər beynəlxalq iqlim öhdəliklərindən çıxmağı planlaşdırır. Bu, ABŞ-ın beynəlxalq hüquq və institutlara olan yanaşmasını dəyişdirir.
Donald Trampın xarici yardım və beynəlxalq təşkilatlarla bağlı siyasəti onun xarici siyasət strategiyasının mühüm sütunlarından birini təşkil edir. Bu yanaşma “Amerika Birinci” prinsipinə əsaslanaraq, ABŞ-ın maddi resurslarını və diplomatik öhdəliklərini daha çox daxili maraqlara və milli prioritetlərə yönəltməyə çalışır.
Tramp administrasiyası xarici inkişaf yardımlarını 90 günlük müddətə dayandırmaqla, ABŞ-ın xaricə ayırdığı milyardlarla dollarlıq vəsaitin səmərəliliyini və məqsədyönlülüyünü yenidən analiz etmək niyyətində olduğunu göstərmişdi. Bu müddət ərzində yalnız həyati əhəmiyyət daşıyan humanitar yardım – o cümlədən aclıqla mübarizə, fövqəladə tibbi yardım və qaçqınların əsas ehtiyaclarının qarşılanması – davam etdirildi.
Trampın fikrincə, ABŞ illərlə yardım göstərdiyi ölkələrdən qarşılıq olaraq adekvat siyasi və iqtisadi fayda əldə etməmişdir. Bu baxımdan, onun administrasiyası yardımların “böyük ürəklə” deyil, “ağılla” verilməli olduğunu əsas götürərək, yardım proqramlarını ciddi şəkildə sərtləşdirməyi və yalnız ABŞ-ın strateji maraqlarına cavab verən tərəfdaşlarla əməkdaşlığı davam etdirməyi hədəfləmişdi.
Tənqidçilər bu yanaşmanı humanitar prinsiplərə zidd sayaraq, ABŞ-ın beynəlxalq imicinə zərər vurduğunu qeyd etsələr də, tərəfdarları hesab edirlər ki, bu siyasət vergilərdən toplanan vəsaitin daha məsuliyyətli və səmərəli xərclənməsinə şərait yaradır.
Tramp administrasiyası həmçinin ABŞ-ın beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərini ciddi şəkildə yenidən qiymətləndirməyə başladı. Xüsusilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Şurası kimi qurumlara qarşı açıq tənqidlər səsləndirildi. Trump bu təşkilatları “ABŞ-ın maraqlarına qarşı qərəzli mövqe tutmaqda” və “effektiv olmamaqda” günahlandırırdı.
Eyni zamanda, Tramp administrasiyası ABŞ-ın Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ilə münasibətlərini də dondurmuş, xüsusilə COVID-19 pandemiyası zamanı bu qurumu Çinə meylli davranmaqda ittiham etmişdi. Onun bu addımı beynəlxalq miqyasda böyük rezonans doğurmuşdu və bir çox ekspert tərəfindən qlobal səhiyyə təhlükəsizliyi baxımından riskli sayılmışdı.
Bu siyasətlər, ABŞ-ın beynəlxalq hüquq və institutlara olan ənənəvi lider mövqeyindən müəyyən qədər uzaqlaşmasına gətirib çıxardı. Trump-ın yanaşması, beynəlxalq sistemdə suverenlik və milli maraqların daha çox vurğulanması ilə xarakterizə olunur. Bu isə ABŞ-ın qlobal liderliyinə alternativ baxış bucağı təqdim edir.
Trampın xarici yardım və beynəlxalq təşkilatlara münasibəti, ABŞ-ın resurslarını və diplomatik nüfuzunu daha strateji və milli əsaslarla yönəltmək cəhdidir. Bu siyasət qısa müddətdə bəzi siyasi və fiskal faydalar qazandıra bilər, lakin onun beynəlxalq reputasiya, geosiyasi əlaqələr və qlobal əməkdaşlıq baxımından doğura biləcəyi nəticələr geniş şəkildə müzakirə olunmaqdadır.
Donald Trampın xarici siyasət yanaşması, ABŞ-ın beynəlxalq münasibətlərdə daha müstəqil və milli maraqlara əsaslanan bir mövqe tutmasını hədəfləyir. Bu yanaşma, həmçinin iqtisadi, hərbi və diplomatik sahələrdə strateji dəyişiklikləri əhatə edir. Lakin, bu siyasətlərin beynəlxalq aləmdə necə qarşılanacağı və uzunmüddətli təsirləri hələlik qeyri-müəyyəndir.
Donald Trampın xarici siyasət yanaşması, ABŞ-ın beynəlxalq münasibətlər sistemindəki ənənəvi lider və “qlobal nizamın qoruyucusu” rolundan daha çox, öz milli maraqlarını birbaşa ön planda tutan, selektiv və realist bir xətti əks etdirir. Bu yanaşmanın əsas fəlsəfəsi ondan ibarətdir ki, ABŞ artıq dünya üzrə təhlükəsizlik, iqtisadi inkişaf və humanitar məsələlərin əsas daşıyıcısı olmamalıdır; əksinə, bu vəzifələr tərəfdaş dövlətlər arasında daha bərabər şəkildə paylaşılmalıdır.
Bu strategiya çərçivəsində Tramp, iqtisadi sahədə proteksionist tədbirlərlə – yəni idxal rüsumlarının artırılması, sərt ticarət razılaşmalarının yenidən danışıqlara çıxarılması və daxili istehsalın təşviq edilməsi ilə – ABŞ-ın iqtisadi suverenliyini bərpa etməyə çalışır. Bunun nəticəsində, xüsusilə Çin, Meksika və Avropa İttifaqı kimi əsas ticarət tərəfdaşları ilə münasibətlərdə gərginliklər müşahidə olunub. Lakin Tramp tərəfdarları hesab edir ki, bu siyasət uzunmüddətli perspektivdə ABŞ iqtisadiyyatının dirçəlməsinə və iş yerlərinin ölkəyə qaytarılmasına xidmət edir.
Hərbi sahədə isə Tramp NATO və digər çoxmillətli alyanslara üzv dövlətlərin öhdəliklərini yerinə yetirmədiklərini iddia edərək, bu ölkələrdən daha çox maliyyə və hərbi töhfə tələb edir. Onun fikrincə, ABŞ uzun illərdir digər dövlətlərin təhlükəsizliyinin əsas təminatçısı rolunu oynayaraq, həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan ədalətsiz yük daşımışdır. Bu isə ABŞ ictimaiyyətində geniş dəstək tapan bir narahatlığı əks etdirir: ölkənin resurslarının xarici münaqişələrə sərf olunması əvəzinə, daxili problemlərin həllinə yönəldilməsi zərurəti.
Diplomatik baxımdan Tramp administrasiyası ikitərəfli münasibətlərə üstünlük verərək, çoxtərəfli diplomatik mexanizmlərdən və beynəlxalq razılaşmalardan uzaq durmağa çalışıb. Bu, BMT, ÜST, UNESCO kimi qurumlarla münasibətlərdə gərginliklərə və ABŞ-ın bir sıra beynəlxalq təşəbbüslərdən – o cümlədən Paris İqlim Sazişindən – geri çəkilməsinə səbəb olub. Bu yanaşma, ABŞ-ın qlobal problemlərin həllində rolunu azaltmaqla bərabər, beynəlxalq arenada Amerikanın etibarlılığını və yumşaq gücünü zəiflədə bilər.
Bununla belə, bu siyasətin beynəlxalq aləmdə doğurduğu reaksiyalar birmənalı deyil. Bəzi dövlətlər Trampın sərt və proqmatik yanaşmasını anlayışla qarşılayaraq ABŞ-la daha balanslı əməkdaşlıq axtarışına giriblər, digərləri isə onu beynəlxalq sabitliyə təhdid kimi qiymətləndirirlər. Eyni zamanda, bu yanaşma ABŞ-ın uzunmüddətli strateji maraqları ilə qısa müddətli siyasi məqsədləri arasında ziddiyyətlər doğura bilər.
Nəticə etibarilə, Trampın xarici siyasəti, ABŞ-ın beynəlxalq sistemdəki ənənəvi roluna qarşı alternativ bir baxış təqdim edir. Bu baxış, bəzi hallarda daxili auditoriyada dəstək toplasa da, qlobal miqyasda ABŞ-ın təsir gücünün və liderliyinin hansı səviyyədə davam edə biləcəyini sual altına alır. Bu siyasətin real nəticələri isə yalnız zaman keçdikcə və digər ölkələrin bu yeni strategiyaya cavab reaksiyalarına əsasən daha dəqiq şəkildə qiymətləndirilə bilər.
