Hindistan və Pakistan arasında 1947-ci ildən bəri davam edən gərginlik və münaqişələr, təkcə bu iki ölkənin deyil, bütün Cənubi Asiya regionunun təhlükəsizliyini və sabitliyini təhdid edir. Bu münaqişə yalnız dövlətlərarası sərhəd problemləri ilə bitmir, həm də çoxsaylı mədəni, dini, iqtisadi və strateji məsələləri əhatə edir. Bu iki ölkə arasında bölünə bilməyən və heç vaxt həll olunmayan ən böyük məsələ, şübhəsiz ki, Cammu və Kəşmir regionlarının statusudur. Cammu və Kəşmir, Hindistan və Pakistanın hər biri üçün ayrı-ayrı milli identitet (kimlik) və mövcudluq məsələsi olduğu qədər, regionun və beynəlxalq aləmin təhlükəsizliyi baxımından da kritik əhəmiyyət kəsb edir.
Son illərdə bu məsələ daha da aktuallaşıb, xüsusən Hindistanın 2019-cu ildə Cammu və Kəşmirin xüsusi statusunu ləğv etməsi ilə. Bu hərəkət, yalnız Hindistan və Pakistan arasında deyil, həm də regionda və beynəlxalq səviyyədə ciddi siyasi gərginliyə səbəb olub. Bu yazıda Hindistan və Pakistanın nəyi bölə bilmədiklərini, Cammu və Kəşmirin statusunu, bu məsələnin müasir dövrə necə təsir etdiyini və regiondakı təhlükəsizlik durumunu daha dərindən araşdırmağa çalışacağıq.
Cammu və Kəşmir, bu gün də Hindistan və Pakistan arasındakı ən böyük və həlledilməmiş mübahisə mənbəyi olaraq qalır. Hindistan, bu ərazini özünün ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır, Pakistan isə bunu öz əraziləri olaraq görür və burada yaşayan müsəlman əhalinin Hindistanla birləşməsini tələb edir. Bu uzun müddət davam edən gərginlik, müharibələr, diplomatik təzyiqlər və qarşılıqlı ittihamlarla müşayiət olunub.
Daha da əhəmiyyətlisi isə, bu münaqişə təkcə Hindistan və Pakistanın deyil, beynəlxalq aləmin də diqqətini cəlb edir. Çin və digər regional güclərin də bu məsələdə maraqları var. Cammu və Kəşmir, bölgənin strateji mövqeyində yerləşməsi və burada çoxsaylı su resurslarının mövcudluğu ilə həm Hindistan, həm də Pakistan üçün həyat-məhv əhəmiyyətinə malikdir. Hindistanın bu ərazidəki idarəçiliyi, həmçinin ölkənin hərbi və iqtisadi gücünü, Pakistanın isə öz varlığını qorumağa çalışan hərbi və siyasi siyasətini birbaşa təsir edir.
İki ölkənin arasındakı gərginlik, yalnız beynəlxalq diplomatiyanın deyil, həm də hərbi qarşıdurmaların mərkəzində durur. Hər iki tərəf bu ərazidə öz mövqelərini qorumaq üçün yüksək hərbi xərclər ayırmış və ciddi münaqişələrə yol açmışdır. 1947-ci ildən bu yana üç müharibə və davamlı sərhəd toqquşmaları ilə müşayiət olunan bu münaqişə, təkcə Cənubi Asiya regionunun deyil, həm də qlobal təhlükəsizlik üçün təhdid yaradır.
Beləliklə, Hindistan ilə Pakistan arasında bu münaqişənin mahiyyəti və dərinliyi yalnız iki ölkə ilə məhdudlaşmır. Cammu və Kəşmirin statusu, qlobal siyasətin və təhlükəsizlik məsələlərinin əsas elementlərindən birinə çevrilib. Bu mübahisənin həlli, həm Hindistan və Pakistan üçün, həm də bütün region və dünya üçün mühüm bir məsələ olaraq qalır. Məhz bu səbəbdən Hindistan və Pakistanın nəyi bölə bilmədiklərini anlamaq, yalnız bu iki ölkənin gələcəyi ilə deyil, həm də regional və beynəlxalq təhlükəsizliklə əlaqədar daha geniş çərçivə təqdim edir.
Cammu və Kəşmirin Tarixi Konteksti
Hindistan və Pakistan arasındakı münaqişənin və gərginliyin kökləri 1947-ci ilə, yəni Hindistanın Böyük Britaniyadan müstəqil olmasına qədər uzanır. Bu tarix, həm Hindistanın, həm də Pakistanın dövlət olaraq formalaşdığı, eyni zamanda regionun siyasi xəritəsinin yenidən tərtib edildiyi dövrdür. Müstəqillik əldə olunduqdan sonra, yeni yaradılan Hindistan və Pakistan arasında sərhədin necə müəyyənləşdiriləcəyi, hansı ərazilərin hansı ölkəyə daxil olacağı və burada yaşayan əhalinin necə təyinat alacağı ilə bağlı böyük narahatlıq yarandı. Bu məsələlərin ən qabarıq olanı isə Cammu və Kəşmirin statusu idi.
Cammu və Kəşmirin mövqeyi, həm coğrafi, həm də strateji baxımdan çox strateji ərazi olaraq qalır. Bölgə, Hindistanın şimalında, Pakistanın şərqində və Çinlə sərhədində yerləşir. Həmçinin, bu ərazi təbii sərvətlər baxımından zəngindir, xüsusən də su ehtiyatları və dağlıq ərazilər onun strateji əhəmiyyətini daha da artırır. Cammu və Kəşmirin əhalisi Hindistanın cənubundakı Hindu əhalisindən fərqli olaraq, əksəriyyətlə müsəlmandır. Bu fakt, Pakistanın bölgəyə olan iddialarını gücləndirən ən mühüm səbəblərdən biridir.
Hindistanın müstəqil olmasından sonra, bu ərazinin hökmranı olan Maharaja Hari Sinkx, əvvəlcə müstəqil qalmaq istədi. Lakin 1947-ci ilin sonlarına yaxın, bölgədəki vəziyyət gərginləşdi və Hindistanla birləşmə təklifini qəbul etdi. Bu qərar, həm Hindistan, həm də Pakistan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən addım oldu. Çünki bu zaman Cammu və Kəşmirin ərazisinin Pakistanla birləşməsi, Pakistanın və xüsusilə müsəlmanların çoxluğunun idarə etdiyi dövlətin ərazi bütövlüyünə ciddi təsir edəcəkdi. Bu vəziyyət isə Hindistanın milli təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyü baxımından olduqca narahatlıq doğurdu.
1947-ci ilin sonlarında Hindistan və Pakistan arasında ilk müharibə başladı və bu müharibə nəticəsində Cammu və Kəşmirin ərazisi Hindistan və Pakistan arasında bölündü. Bölgənin şimalını Pakistan, cənub hissəsini isə Hindistan nəzarətində saxladı. Bu bölünmə, Cammu və Kəşmirin tamamilə hər iki ölkə arasında paylaşılmadığı vəziyyət yaratdı və regionda uzun illər davam edəcək olan siyasi və hərbi gərginliklərin əsası qoyuldu. 1949-cu ildə BMT-nin vasitəçiliyi ilə atəşkəs elan olunsa da, Cammu və Kəşmirin statusu məsələsi həll olunmadı. Hindistan, bu ərazini öz tərkibində olan bir hissə kimi tanımağa davam etdi, Pakistan isə əhalisinin əksəriyyətinin müsəlman olduğunu əsas gətirərək bu ərazinin Pakistanın bir parçası olmalı olduğunu iddia etdi.
Bu qeyri-müəyyən vəziyyət, bölgədəki əhalinin, xüsusən də müsəlmanların, Cammu və Kəşmirin Hindistandan ayrılaraq Pakistanla birləşməsini istəməsi ilə daha da gərginləşdi. Həm Hindistan, həm də Pakistan, bölgənin gələcəyini öz milli maraqlarına uyğun şəkildə təyin etməyə çalışdı. Hindistan, ərazini özününküləşdirərək "əsas hindistanlı" bir ərazi olaraq saxlamalı, Pakistan isə bu ərazini özününküləşdirərək Pakistanın müsəlman əhalisinə daha yaxından xidmət etməli idi.
1965-ci ildə ikinci Hindistan-Pakistan müharibəsi baş verdi. Bu müharibə, Hindistan və Pakistanın əraziyə nəzarət məsələsində yenidən qarşı-qarşıya gəlməsinə səbəb oldu. Hər iki tərəf arasında bir neçə dəfə sülh danışıqları olsa da, bu münaqişə heç vaxt həll edilmədi. Bu, həm də göstərdi ki, Cammu və Kəşmir məsələsi yalnız iki ölkə arasında deyil, həm də onların beynəlxalq münasibətlərində mühüm bir yer tutmağa davam edəcəkdir.
1971-ci ildə, Pakistanın şərq hissəsindəki müqavimət hərəkatının nəticəsi olaraq, Banqladeş müstəqil oldu. Bu hadisə, Hindistan-Pakistan münasibətlərində başqa bir dönüş nöqtəsi idi və Cammu və Kəşmirin statusu məsələsi bir daha ön plana çıxdı. Pakistan, bölgədəki müsəlmanların Hindistandan ayrılaraq Pakistanla birləşməsi ehtimalına daha çox diqqət yetirdi və Hindistan, bu ərazini özünün bir hissəsi olaraq qəbul etməyə davam etdi. Bununla yanaşı, beynəlxalq arenada da bu məsələ ardıcıl olaraq gündəmdə qaldı. Cammu və Kəşmirin vəziyyəti, BMT və digər beynəlxalq təşkilatların vasitəçiliyi ilə müzakirə olunsa da, hələ də həll edilməmiş bir məsələyə çevrildi.
1999-cu ildəki Kargil müharibəsi də, Cammu və Kəşmirin strateji əhəmiyyətinin nə qədər böyük olduğunu bir daha vurğuladı. Bu müharibə, Hindistan və Pakistan arasında nəzarət olunan ərazilərin şimal hissəsində baş verən gərgin toqquşmalara səbəb oldu və beynəlxalq cəmiyyətin bu münaqişənin həlledilməməsinin nə qədər təhlükəli olduğunu dərk etməsinə yol açdı.
Hindistan və Pakistan arasındakı bu münaqişənin ən ciddi tərəfi isə, hər iki ölkənin nüvə gücünə malik olmasıdır. Bu, yalnız Cammu və Kəşmirin statusunun deyil, ümumilikdə Cənubi Asiya bölgəsinin və hətta dünya miqyasında təhlükəsizliyin əhəmiyyətli dərəcədə təhdid altında olmasına səbəb olur. Hər iki ölkə, bu bölgədəki nəzarət məsələsini birbaşa özlərinin strateji mövqeyini gücləndirmək və digər böyük güclərlə rəqabət etmək məqsədilə istifadə edirlər.
Cammu və Kəşmirin statusu, yalnız Hindistan və Pakistanın deyil, həm də Cənubi Asiya regionunun gələcəyini müəyyən edən ən əsas məsələ olaraq qalır. Bu ərazinin statusunun hələ də mübahisəli olması, iki ölkə arasındakı diplomatik, iqtisadi və hərbi əlaqələri, həmçinin beynəlxalq əlaqələri təhdid edir. Bu mövzu, həm regionda, həm də qlobal səviyyədə sabitlik üçün böyük bir təhdid olaraq qalır.
Cammu və Kəşmirin Həyat Üzərindəki Təsiri
Cammu və Kəşmirin status təkcə Hindistan və Pakistanın siyasi və hərbi qarşıdurmalarını deyil, həm də bu ölkələrin daxili həyatını, sosial strukturlarını, iqtisadiyyatını və mədəniyyətini dərin şəkildə təsir edir. Bu ərazinin statusunun qeyri-müəyyənliyi, həm də bölgənin sosial və iqtisadi inkişafını dayandırır və hər iki ölkənin milli identiteti və daxili siyasətinə əhəmiyyətli təsirlər göstərir. Bununla yanaşı, Britaniya müstəmləkəçiliyinin Cammu və Kəşmirin bugünkü vəziyyətindəki rolu daha da açıq şəkildə görülür. Böyük Britaniya, Hindistanın müstəmləkə olduğu dövrdə, müxtəlif etnik və dini qruplar arasında olan sərhədləri və münaqişələri yalnız öz iqtisadi və siyasi maraqları üçün nizamlamışdı. Bu da Hindistan və Pakistanın müstəqil olduqdan sonra, Cammu və Kəşmirin ərazisində daha da dərinləşən mübahisələrə səbəb oldu.
Hindistanın daxilində, Cammu və Kəşmirin statusu məsələsi yalnız bu ərazinin özündəki münaqişələrlə məhdudlaşmır, həm də ölkənin ümumi siyasi mühitinə əhəmiyyətli təsir edir. Hindistan, Cammu və Kəşmirin bir hissəsinin öz tərkibində olması ilə, ərazi bütövlüyünü və dövlətin milli təhlükəsizliyini qorumağa çalışır. Lakin bölgədəki müsəlman əhalisi, xüsusən də Cammu və Kəşmirin Hindistan tərəfindən idarə olunan hissəsində, zaman-zaman bölgənin Pakistanla birləşməsini tələb edən etirazlar təşkil etmişdir. Bu, Hindistanın daxili siyasətində gərginliyə səbəb olmuş və müstəqil Hindistanın milli kimliyini formalaşdırmağa çalışan hökumətin daha sərt yanaşmalarını gücləndirmişdir.
Cammu və Kəşmirin Hindistan tərəfindən müstəqil bir ərazi olaraq qəbul edilməsi, həm də Hindistanın iç siyasətində dini, etnik və mədəni məsələləri diqqətə alaraq idarəetmə siyasətini formalaşdırmaq məcburiyyətini doğurur. Britaniya müstəmləkəçiliyi dövründə, Hindistanın əhalisinin müxtəlif din və etnik mənsubiyyətləri arasında olan uçurumlar, müstəqillik sonrası dövrdə daha da genişləndi. Britaniya, əhalinin bu fərqliliklərindən istifadə edərək siyasətini müəyyən etmişdi, lakin müstəqillik dövründə bu, ciddi bir problemə çevrildi. Hindistanın milli kimliyini formalaşdırmağa çalışması, xüsusilə Cammu və Kəşmirin Hindistana daxil edilməsi məsələsi ilə bağlı böyük çətinliklər yaratdı. Beləliklə, Britaniyanın Hindistanda yaratdığı müxtəlif etnik və dini qruplar arasındakı münasibətləri düzgün idarə etməməsi, Cammu və Kəşmirin Hindistan daxilindəki sosial və siyasi problemlərinin əsasını qoydu.
Pakistanın Daxili Siyasətinə Təsir
Pakistan, Cammu və Kəşmirin Hindistanla birləşməsini qəbul etməyərək, bu ərazini özünün ayrılmaz hissəsi kimi qəbul etməyə davam edir. Pakistan, Cammu və Kəşmirin statusu məsələsini yalnız ərazi mübahisəsi olaraq görmür, həm də bu münaqişəni milli varlıq və mədəniyyət məsələsi olaraq qiymətləndirir. Pakistanın daxili siyasətində, Cammu və Kəşmir məsələsi əhəmiyyətli yer tutur və bu, əhalisinin böyük bir hissəsinin müsəlmanlardan ibarət olduğu üçün, Pakistanın bu mübahisəyə daha güclü şəkildə müdaxilə etməsinə səbəb olmuşdur. Cammu və Kəşmirin Pakistanla birləşməsini tələb edən mövqeyin, həm də Pakistanın iqtisadi və siyasi vəziyyətinə təsiri böyükdür. Bu, xüsusilə 1947-ci ildən bu yana davam edən silahlı qarşıdurmalar və müharibələr nəticəsində Pakistanın iqtisadiyyatını da zəiflədir.
Britaniya müstəmləkə dövründə, Pakistanın bu ərazini "öz" ərazisi kimi qəbul etməsi məqsədilə fəaliyyət göstərməsi mümkün olmuşdu. Lakin Hindistanın müstəqillikdən sonra bu əraziyə müdaxilə etməsi, Pakistanın daxili siyasətində ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Pakistan, Cammu və Kəşmirin Hindistanla birləşməsinə qarşı çıxdıqca, bu məsələ ölkənin milli ideologiyasının onurğa sütununa çevrildi və Pakistanın hərbi və diplomatik yanaşmalarını da böyük ölçüdə müəyyən etdi. Britaniya müstəmləkəçiliyinin yaratdığı sərhədçəkmə siyasəti, müstəqillik dövründə Pakistanın daxili siyasətini və bu ərazinin statusunu müəyyən etməyə çalışan hökumətin çətinlikləri ilə nəticələndi.
Cammu və Kəşmirin Sosial və Mədəni Təsiri
Cammu və Kəşmirin Hindistan və Pakistan arasındakı münaqişə, yalnız siyasi məsələlərlə bitmir, həm də hər iki ölkənin sosial və mədəni həyatını təsir edir. Bu ərazi, müxtəlif etnik və dini qrupların qarışdığı bir bölgə olduğu üçün, Cammu və Kəşmirin statusu məsələsi, bölgədəki əhalinin kimlik və mədəniyyət məsələlərini də ön plana çıxarır. Hindistanın və Pakistanın hər ikisi bu ərazidəki müsəlman əhalisinin dəstəyini əldə etməyə çalışır, bu isə regionda ciddi bir mədəni və dini qarşıdurma yaradır. Hindistanın Cammu və Kəşmirin öz tərkibində saxlanmasını dəstəkləyən siyasəti, bu ərazidəki müsəlmanlar arasında ayrı-seçkilik və mədəni təzyiq yaratmışdır. Pakistan isə, Cammu və Kəşmirin Hindistanla birləşməsinə qarşı çıxaraq, burada yaşayan müsəlman əhalisinin hüquqlarını müdafiə etməyə çalışır.
Britaniya müstəmləkəçiliyinin təsiri burada da açıq şəkildə görünür. Britaniya, Hindistanın müxtəlif dini və mədəni qruplarını bir araya gətirmək əvəzinə, onları ayırmağa və bir-birinə qarşı qoymağa yönəlmiş siyasət həyata keçirdi. Bu da, müstəqillikdən sonra Cammu və Kəşmirin müxtəlif əhalisinin və dini icmalarının özünə məxsus kimliklərini formalaşdırmağa çalışan Hindistan və Pakistan hökumətləri üçün böyük çətinliklər yaradır. Hindistanın ərazisi daxilində, müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin qarşılıqlı münasibətləri, sosial və mədəni gərginliklərə səbəb olmuşdur. Cammu və Kəşmirin Hindistanla birləşdirilməsi, həm də bu bölgədəki etnik və dini müxtəlifliklərə qarşı ciddi bir təzyiqə səbəb olmuşdur.
Beynəlxalq Təsir və Gələcək Perspektivlər
Cammu və Kəşmirin statusu, yalnız Hindistan və Pakistanın deyil, bütün Cənubi Asiya və beynəlxalq aləmin diqqətini çəkən məsələdir. Britaniya müstəmləkəçiliyi dövründə Hindistanın sərhədləri və əhalisinin müxtəlifliyi nəzərə alınmadan çəkilmiş sərhədlər, müstəqillikdən sonra Hindistan və Pakistan arasında ciddi qarşıdurmaya səbəb olmuşdur. Bu münaqişənin beynəlxalq səviyyədə təzyiqə çevrilməsi, həm Hindistan, həm də Pakistanın xarici siyasətlərini və hərbi qüvvələrini formalaşdırmalarıyla nəticələnib. Həmçinin, Cammu və Kəşmirin gələcəyinə dair qərarlar yalnız bu iki ölkənin deyil, həm də beynəlxalq güclərin təsirinə bağlıdır.
Cammu və Kəşmirin həyat üzərindəki təsiri yalnız siyasi və hərbi münaqişələrlə məhdudlaşmır. Bu ərazinin statusu, həm Hindistan, həm də Pakistanın daxili sosial və mədəni strukturlarına, həmçinin beynəlxalq münasibətlərə ciddi təsir edir. Britaniya müstəmləkəçiliyinin bu məsələdəki rolu, həm Hindistan, həm də Pakistan üçün davam edən problem olaraq qalır.
Cammu və Kəşmirin Gələcəyi və Regional Sabitlik
Cammu və Kəşmirin statusu, yalnız Hindistan və Pakistan arasında deyil, həm də regional və beynəlxalq təhlükəsizlik baxımından kritik əhəmiyyət daşıyan bir məsələdir. Bu ərazinin gələcəyi, yalnız bu iki ölkənin deyil, həm də Cənubi Asiya regionunun, həmçinin dünya ictimaiyyətinin diqqətini çəkən bir mövzuya çevrilib. Hindistan və Pakistan arasındakı gərginlik, yalnız yerli əhali və ərazi mübahisəsindən ibarət deyil, həm də qlobal güclər və beynəlxalq münasibətlərə təsir edən daha geniş məsələdir. Cammu və Kəşmirin sabitliyi, həm regional təhlükəsizliyin, həm də dünya miqyasında sülhün təmin edilməsi üçün əhəmiyyətli faktordur.
Cammu və Kəşmir məsələsi, BMT-nin təhlükəsizlik şurası və beynəlxalq güclər tərəfindən uzun müddət müzakirə olunmuşdur. Bir çox beynəlxalq təşkilat, bu bölgədəki gərginliyin artmasının yalnız Hindistan və Pakistan üçün deyil, həm də digər regional güclər və qlobal təhlükəsizlik üçün ciddi təhdid yaratdığını qəbul edir. Xüsusilə, bu ərazinin nüvə gücünə malik iki ölkə arasında yerləşməsi, nüvə müharibəsi riskini daha da artırır. Hindistan və Pakistanın hər iki tərəfi, Cammu və Kəşmir məsələsi ilə bağlı qarşıdurmalarını beynəlxalq aləmdə legitimləşdirməyə çalışsa da, beynəlxalq ictimaiyyətin bu məsələyə müdaxiləsi və təzyiqləri çox vaxt yavaş və qeyri-effektiv olur.
Beynəlxalq güclər, xüsusən ABŞ, Çin, Rusiya və Avropa İttifaqı Cammu və Kəşmir məsələsinin təkcə Hindistan və Pakistanın daxili mübahisəsi olmadığını, həm də regional sabitlik və dünya təhlükəsizliyi üçün ciddi təhdid olduğunu anlamalıdır. Bu regiondakı hər hansı silahlı münaqişə və ya qarşıdurma, yalnız yerli əhalinin həyatını deyil, həm də beynəlxalq ticarət yollarını, enerji təhlükəsizliyinə və qlobal iqtisadiyyata ciddi şəkildə təsir edə bilər. Xüsusilə, Asiya qitəsinin cənubunda və Çinlə sərhəd olan ərazilərin strateji mövqeyi, bu regionun dünya təhlükəsizliyindəki əhəmiyyətini daha da artırır.
Müəllif: Fatimə Mərdanlı
