Müəllif: Fatimə Şükürova
Parçalanmağa məhkum olan mozaika: Dağılmanın kökləri
XX əsrin ortalarında Yuqoslaviya qeyri-adi bir uğur modeli kimigörünürdü: Sovet İttifaqının təsir dairəsinə daxil olmayankommunist dövləti multicultural bir cəmiyyət, harada ki, bosniyalılar, serblər, xorvatlar, slovenlər, qaradağlılar vəmakedonlar eyni bayraq altında yaşayırdılar.
Lakin 1990-cı illərin əvvəllərində bu bayraq torpağa atıldı.Onun yerində isə qan içində doğulan, etnik təmizləmələr, bombardmanlar və beynəlxalq tribunal qərarları ilə formalaşanyeni dövlətlər meydana gəldi.
Bu necə baş verdi? Günahkar kim idi?
Və nə üçün Yuqoslaviya müharibəsi yeni dünya nizamının ilk müharibəsinə çevrildi?
Yugoslaviya heç vaxt vahid bir monolit olmamışdı. Bu, altırespublika, iki muxtar ərazi, onlarla etnik qrup və üç fərqlidünyagörüşündən ibarət mürəkkəb və çoxqatlı bir quruluş idi.Coğrafi baxımdan — Balkanlar, siyasi baxımdan — neytralsosialist ölkə, mədəni baxımdan isə İslamın katolikliklə, pravoslavlığın isə yuqoslav kommunizmi ilə qovuşduğu birkəsişmə nöqtəsi idi. Burada əsrlər boyu Avstriya, Osmanlıİmperiyası, Rusiya və Almaniyanın ambisiyaları toqquşmuşdu.Bütün bunlar vahid bir dövlətin tərkibində sıxılmışdı — hərxalqın öz yaddaşı, öz yarası və öz həqiqəti vardı.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Yuqoslaviya unikallayihənin nümunəsinə çevrildi: sovet diktaturasından uzaqsosialist dövlət. Mareşal İosip Broz Tito ölkəni dəmir yumruqlabirləşdirdi, amma qeyri-adi formul ilə — mərkəzləşdirilməmişsosializm, bərabər respublikalar federasiyası. O, millətçiliyibasdırırdı, müharibədən əvvəlki düşmənçiliyin, o cümlədənXorvatiyada serblərə qarşı ustaların soyqırımının təkrarınaimkan vermirdi. Lakin bu “bərabərlik” daha çox siyasi bir şüaridi, reallıqdan uzaq. Siyasi sabitliyin “xalçası” altında isə köhnəqorxular və ziddiyyətlər közərməyə davam edirdi.
Tito 1980-ci ildə vəfat edəndə, onunla birlikdə “yugoslavkimliyi” kimi milli-dövlət üstü anlayış da yoxa çıxdı.Respublika rəhbərləri formal olaraq kollektiv idarəçiliyiqoruyurdular, amma əslində öz ambisiyalarının və aşağıdangələn təzyiqlərin girovuna çevrilmişdilər. İqtisadiyyat dərinböhrana düşmüşdü: inflyasiya artırdı, sənaye tənəzzüləuğrayırdı, gənclər gələcəkdən ümidsiz idi. Qərb kreditləritükənmişdi və bununla birlikdə sosial sabitliyi “almaq” imkanıda yoxa çıxmışdı.
Ümumdünya ikiqütblü sisteminin dağılması fonunda (SoyuqMüharibənin sonu, SSRİ-nin çöküşü) milli-populizm gücləndivə tezliklə əsas mobilizasiya alətinə çevrildi.
• Serbiyada karizmatik, lakin sərt bir oyunçu — Slobodan Miloşeviç peyda oldu. O, karyerasına texnokrat kimi başladı, amma tez başa düşdü ki, hakimiyyətə gedən yol islahatlardanyox, “alçaldılmış serblərə” müraciətdən keçir. 1989-cu ildə 600-cü ildönümü münasibətilə Qazimestan səhnəsində söylədiyi nitqsiyasi zəlzələ yaratdı. O, “serb qurbanı” obrazını dirçəldir və“milli dirçəliş” çağırışı edirdi.
• Xorvatiyada hakimiyyətə keçmiş general Franjo Tuçman gəldi. O, Xorvatiya dövlətçiliyinin bərpasını arzulayırdı. TuçmanXorvatiya demokratiyasını “böyükserb diktaturası” ilə müqayisəedir və müstəqil Xorvatiyanın obrazını yaradırdı. Onunrəhbərliyi altında dövlət aparatının və ordunun“xorvatlaşdırılması” prosesi başladı.
• Ən çoxmillətli respublika olan Bosniya və Herseqovinada isə“İslam Bəyannaməsi” kitabının müəllifi, intellektual Əliyaİzzətbəgoviç, Bosniya İslamının simvoluna çevrildi. O, sülhyolu ilə birgəyaşayışa can atırdı, lakin serblər və xorvatlarıngözündə potensial təhlükə kimi görünürdü. 1990-cı ildə onunprezident seçilməsi digər etnik qruplar üçün narahatlıq siqnalınaçevrildi.
Bu liderlərin hər biri yalnız öz millətinin maraqlarını ifadəetmirdi — onlar bu maraqları formalaşdırır, qorxuları, tarixitravmaları və üstünlük hissini alovlandırırdılar. İnsanlarasoyqırımları, xəyanətləri, “səhv” əllərlə çəkilmiş sərhədlərixatırladırdılar. Yüz minlərlə insan inanmağa başladı ki, qonşudüşməndir, birlik isə tələyə çevrilib.
Beləliklə, bütün müharibədən sonrakı Yuqoslaviyanın təməlindədayanan «qardaşlıq və birlik» ümumi mifinin dağılış prosesibaşladı. Sosial etimad köhnə körpü kimi — yavaş-yavaş, ammaqaçılmaz şəkildə dağıldı.
Federal Ordu (YNA), əvvəllər ümumi gücün simvolu olan, tədricən serb maraqlarının alətinə çevrilərək digərrespublikaların sadiqliyini itirdi. Televiziya, qəzetlər, həttaməktəb dərslikləri — hamısı siyasi rəng aldı. Təbliğatmünaqişəni tanklardan daha sürətlə alovlandırmaq qabiliyyətinəmalik oldu.
1980-ci illərin sonlarında Yuqoslaviya təkcə uçurumunkənarında dayanan ölkə deyildi. Bu, hər mərtəbəsi ayrı-ayrılıqdayanmağa başlayan çoxmərtəbəli bina idi və heç kim — yaistəmirdi, ya da bacarmırdı — bütün binanın alovunu söndürsün.
İlk qığılcım: Parçalanmadan müharibəyə doğru
Yuqoslaviyanın dağılması qəfil olmadı. Bu, zəncirvari reaksiyakimi bir proses idi: hər bir qığılcımın adı var idi, mitinqdə hərbir sözün nəticələri vardı, və ‘müstəqillik’ yolunda atılan həraddım müharibəyə aparırdı.
Sloveniya: Səssiz ilk çıxış
1991-ci ilin iyununda kiçik, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmişSloveniya müstəqilliyini elan etdi. Orada demək olar ki, serbləryaşamırdı və bu respublika faciəni gözləmədən oyundançıxmağa qərar verdi. Məsələ demək olar ki, texniki xarakterdaşıyırdı. Lakin Belqradda başqa qərar verildi: YuqoslaviyaXalq Ordusuna (YXO) “konstitusiya qaydasını bərpa etmək” əmri verildi.
Beləcə, On Günlük Müharibə başladı — daha sonra Balqanlardabaş verəcək faciələrlə müqayisədə qısa və demək olar ki, simvolik bir münaqişə. Sloveniya xalqı əhalinin dəstəyi ilə birgəmüqavimət göstərdi. Qərb Belqradın hərəkətlərinə ehtiyatlayanaşdı. Moskva artıq
müdaxilə etmirdi. Milloşeviç isə Sloveniyanı xilas etməyə can atmırdı — orada öz xalqının olmadığını və buna görə dəmaraqlarının olmadığını görürdü.
Beləcə, Sloveniya demək olar ki, sakit şəkildə ayrıldı. Amma buhadisə təhlükəli presedentə çevrildi: əgər bir respublika ayrılırsa, digərləri də bunu edəcək. Məsələ budur — necə və kimlə.
