Türkiyə Müdafiə sənayesinin son illərdə nümayiş etdirdiyi istehsal tempi ən optimist ekspertləri belə təəccübləndirir. Layihələrin sürətli inkişafı, sınaqları, kütləvi istehsalı və hazır məhsulun Silahlı Qüvvələrə çatdırılması artıq standart vəziyyətə çevrilib. Diqqəti cəlb edən xüsusi bir tendensiyanı da qeyd etməliyik. Sursat və onların daşıyıcılarını müxtəlif şirkətlərin istehsal etdiyi məlumdur, lakin onların özəl sektora və ya dövlətə aid olmasından asılı olmayaraq, şirkətlərin arasında kifayət qədər effektiv qarşılıqlı koordinasiya əlaqələri müşahidə edilir. İstehsal prosesi zaman baxımından da düzgün planlaşdırılır. Yəni nə sursat daşıyıcını, nə də daşıyıcı sursatı uzun müddət gözləmir. Artıq layihələndirmə prosesində bütün potensial daşıyıcılara yeni sursatın və ya raketlərin inteqrasiya imkanları nəzərə alınır.
Göründüyü kimi, Türkiyə müdafiə sənayesi daşıyıcıları və onların istifadə edəcəyi sursatların hazırlanması və istehsalı paralel olaraq həyata keçirir, proseslərin sinxron fəaliyyəti də diqqəti cəlb edir. Bundan əlavə istehsalçılar sursatların bir neçə müxtəlif tipli daşıyıcılar tərəfindən tətbiq edilməsini təmin edərək universal məhsullara üstünlük verirlər.
Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin Türkiyədən SOM qanadlı raketlərini əldə etməsi ilə bağlı olaraq, bu dəfə oxuculara adı çəkilən raket barədə məlumatları və onlarla bağlı düşüncələrimizi paylaşacağıq.
Azərbaycanın Baş naziri Əli Əsədov Türkiyə-Azərbaycan Qarışıq İqtisadi Komissiyasının plenar iclasından iştirak etmək üçün Türkiyəyə səfəri zamanı iki qardaş ölkə arasında müdafiə sənayesi də daxil olmaqla 10-dan çox müqavilə imzalanıb. Razılaşmadan biri Türkiyənin ilk milli SOM qanadlı raketlərinin Azərbaycana ixrac edilməsini nəzərdə tutur.
SOM raketinin təyinatı
2006-cı ildən etibarən konstruksiya işləri davam etdirilən SOM raketi quruda və su səthində həm hərəkətli, həm də sabit hədəfləri məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. SOM quru, dəniz və hava platformalarından buraxıla bilən yüksək dəqiqlikli və yeni nəsil universal orta mənzilli qanadlı raketdir.
Hazırlanması və istehsalı
Daha əvvəllər də Türkiyə Müdafiə Sənayesinin istehsal etdiyi istənilən milli məhsulun Azərbaycan üçün əlçatan olmasını qeyd etmişik. SOM qanadlı raketi ilə də vəziyyət nəinki dəyişməz olaraq qaldı, hətta bu münasibətlər daha da inkişaf edərək daha üstün bir səviyyə əldə etdi. Türkiyənin Müdafiə Tədqiqat və İnkişaf Mərkəzi olan TÜBİTAK-SAGE tərəfindən layihələndirilən raketin istehsalı və xarici dövlətlərə ixracı ROKETSAN şirkətinə aiddir. Raketin dizayn aspektlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə təqribən 30 sınaq uçuşunun həyata keçirilib. Bu sınaqlardan sonra, 2011-ci ilin sonunda raketlərin ilk partiyası Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinə təslim edildi. Raket həmin ildə İzmir şəhərində yerləşən Çiğli aviabazasında Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin 100-cü ildönümü münasibətilə təşkil olunan tədbirdə ilk dəfə ictimaiyyətə nümayiş etdirildi.
Versiyaları və daşıyıcıları
İndiyə qədər SOM raket ailəsinin SOM-A, SOM-B1, SOM-B2, SOM-C və SOM-J kimi konfiqurasiyaları hazırlanıb və istehsal edilib. SOM qanadlı raketlərinin ilk 4 versiyası hazırda Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin silahlanmasında olan F-16 (CCIP və Blok 50 variantlarında) və F-4E 2020 döyüş təyyarələrinə artıq inteqrasiya olunaraq sınaqları tamamlanıb. 2018-ci ildə Türkiyəyə 116 ədəd 5-ci nəsil F-35 qırıcısının satılması nəzərdə tutulurdu, lakin sonradan TSQ-nin S-400 ZRK əldə etməsi ilə onların tədarükü dayandırıldı. F-35 qırıcılarının daxili sursat bölməsinə raketin 4 ədəd “J” versiyası quraşdırılmalı idi, lakin proses hələ də ABŞ tərəfinin etirazları səbəbindən hələ də həyata keçirilməyib. Xatırladım ki, SOM-J raketləri havadan su səthinə zərbə endirmək məqsədilə F-35 qırıcılarına inteqrasiya üçün uyğunlaşdırılan yeganə qanadlı raketlərdir.
Sonuncu “J” versiyasının digər qırıcılarda tətbiqi hələlik isə nə təsdiq, nə də təkzib olunub. Məntiqlə baxsaq, bu, qeyri-mümkün olan bir proses kimi görünmür. Mütəxəssislər bunun üçün qırıcıların nişangahlarında, elektron optik tuşlama sistemlərində və raket asqılarında müəyən konstruksiya dəyişiklikləri aparılmalı olduğunu bildirirlər.
Türkiyənin həm yerli “Atak 129” helikopterində, həm də sınaqları başa çatmaqda olan HALE tipli ağır “Akıncı” PUA-larında SOM raketlərinin döyüş tətbiqinin mümkün olması, Azərbaycan üçün onların istifadəsi üçün müsbət presedent yaradır.
Raket komponentlərinin yerli istehsalı
Son SOM-J layihəsində raket mühərrik texnologiyalarında Türkiyənin xarici asılılığının azaldılması istiqamətində əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə edildi. Mühərrikin kompressor, yanma kamerası və turbo hissələri ilə bərabər digər mühərriklərdə də istifadə oluna biləcək yanacaq nasosu, yanacaq idarəetmə sistemi, elektron idarəetmə bloku və pirotexnika bölməsi kimi alt sistemlərinin inkişafı da bu nailiyyətlərdən hesab ediliir. İkinci mühüm nailiyyət isə yeni reaktiv mühərrikin hazırlanması üçün vacib olan orijinal sınaq cihazlarının qardaş ölkədə istehsal edilməsi oldu.
İdarəetmə
Mərkəzi şəbəkə əməliyyat konsepsiyasına uyğun olaraq hazırlanan SOM, zəruri hallarda, buraxıldıqdan sonra başqa bir istifadəçi, məsələn PUA və ya onun operatoru tərəfindən digər hədəfə qarşı da tətbiq edilə bilər. İnfraqırmızı aşkarlama sensorları raketin uçuş trayektoriyasının son mərhələsində hədəfə doğru daha həssas hərəkət etməyə imkan verir. Bu isə raketin “cərrah dəqiqliyini” təmin edir. Qanadlı raketlər “Universal Armament Interface” sisteminə də uyğunlaşdırılıb.
SOM-J raketlərinin təchiz olunduğu əsas idarəetmə sistemləri bunlardır:
- Ətalətli naviqasiya sistemi (INS);
- Qlobal Mövqe təyinetmə sistemi (GPS);
- Yer səthinə istinad edən naviqasiya sistemi (TBN);
- Görüntüyə istinad edilən naviqasiya sistemi (IBN);
- Avtomatik hədəf aşkarlama sistemi.
İdarəetmədə müxtəlif sistemlərdən paralel istifadə edilməsi, raketin öz hədəfindən minimal yayınmasına imkan yaradır.
Taktiki-Texniki Xüsusiyyətləri
SOM raketi baza versiyasında 3.6 metr uzunluğa, 600 kq ümumi və 230 kq döyüş başlığı kütləsinə malik idi. 500 kiloqram ümumi kütləyə malik olan SOM-J isə 4 metr uzunluqdadır, raketin qəlpəli fuqas və ya zirehdələn döyüş başlığının kütləsi isə 140 kq-dan artıqdır.
Aşağı görüntülənmə xüsusiyyətinə malik SOM qanadlı raketi barəsində açıqlanan ilkin məlumatlarda onun atəş məsafəsinin 180 km-dən artıq olduğu bildirilsə də, bir il sonrakı sınaqlarda raket 300 km məsafədə yerləşən hədəfi 5 m yayınma ilə məhv edərək öz rekordunu yenilədi. Raketin bir çox texniki xüsusiyyətləri “Tam məxfi” qirif altında qorunur. Hazırda raketin maksimal atəş məsafəsinin 2500 km-ə çatdırılması istiqamətində çalışmalar davam edir.
Üstünlükləri
SOM raketi hədəfə uçuşu zamanı ortaya çıxan və əvvəlcədən planlaşdırılmayan yeni hədəflərə yönəldilə bilir. Raket korpusunda müxtəlif idaerəetmə sensorları sayəsində hədəfə doğru uçarkən çox aşağı hündürlükdə suyun və ya yerin səthini izləyir, bu isə SOM raketinin radarlardan gizlənməsini təmin edir. Raket hədəfə üst tərəfdən, yəni zireh mühafizəsinin ən zəif olduğu yerdən də zərbə endirə bilir.
İxracı
ROKETSAN şirkəti “DSEI 2015” sərgisində dünya silah bazarının əsas oyunçularının ilk beşliyində yer alan “Lockheed Martin” ilə SOM-J raketinin F-35 qırıcısının daxilinə inteqrasiyası üzrə müqavilə imzalasada, açıq mənbələrdə sifarişin yerinə yetirilməsinə dair etibarlı məlumatlara rast gəlinmir. Bu müqavilə ilə SOM raketlərini Avstraliya üçün istehsalı edilən F-35A döyüş təyyarələrinə quraşdırılması məqsədilə satıldığı ehtimal olunurdu.
Azərbaycan HHQ-də SOM qanadlı raketləri
İlk dəfə 2018-ci ildə Azərbaycan Ordusunun 100 illik yubiley paradında nümayiş etdirilən SOM raketləri Silahlı Qüvvələrimizin silahlanmasında mövcud olan MiQ-29 və Su-25 təyyarələrinə, həmçinin hücum helikopterlərinə və ya Türkiyədən əldə edilə biləcək “Akıncı” ağır zərbə PUA-larına quraşdırılması mümkündür. Əvvəllər daha çox Su-25 təyyarələrinə quraşdırılması iddia edilən raketlərin son zamanlar Azərbaycanın MiQ-29 təyyarələrinə və helikopterlərə, bəzi konstruktiv dəyişikliklərdən sonra inteqrasiya oluna biləcəyi də mümkün hesab edilir.
Vətən Müharibəsində idarəolunan aviasiya bombalarını uğurla sınaqdan keçirən Azərbaycanın istifadəsində SOM qanadlı raketlərinin mövcudluğunu nəzərə alsaq, onların buraxılması üçün Türkiyənin “Akıncı” zərbə PUA-larının istifadəsi daha məqsəduyğun, daha sərfəli və az riskli olacaq. Ən azından istehsalçı şirkət tərəfindən “Akıncı” PUA-larında SOM raketi standart sursat təchizatının elementi kimi nəzərdə tutulub.
SOM raketi barəsində açıqlanan ilkin məlumatlarda onun atəş məsafəsinin qısa müddət ərzində 180 km-dən 300 km-ə çatdırılması, hazırda isə raketin maksimum atəş məsafəsinin dəfələrlə artırılmasının planlaşdırılması, sözügedən qanadlı raketlərin yüksək modernizasiya potensialından və uzunmüddətli istifadəsinin mümkünlüyündən xəbər verir.
Belə bir məsafə diapazonu, pilotlu və ya pilotsuz daşıyıcı vasitəyə, düşmən HHM sisteminin məhvetmə zonasına daxil olmadan, qanadlı raketlərin buraxılmasını təhlükəsiz şəkildə icra etməyə imkan verir. İkincisi isə SOM kimi Türkiyənin digər ağıllı raket və sursatları ilə bərabər digər yerli istehsal olan daşıyıcılar da Azərbaycan üçün əlçatandır. Buna görə də Azərbaycan HHQ-nın aviasiya parkının yenilənməsi məqsədilə gələcəkdə alınması planlaşdırılıan vasitələrin həm SOM raketləri ilə, həm də yerli aviasiya sursatları ilə inteqrasiya məsələsi də daim diqqətdə saxlanılmalıdır.
Ədalət Verdiyev,
Hərbi ekspert
