Dünyanın ən güclü iki lideri – Vladimir Putin və Donald Tramp – öz idarəetmə yanaşmalarında kəskin fərqlər nümayiş etdirirlər. Bir tərəfdə, Kremlin hər addımını dəqiq hesablayan, soyuqqanlı və uzaqgörən bir strateq var; digər tərəfdə isə impulsiv qərarlarla gündəmə gələn, siyasi oyunlarda daha çox riskə girən və blöfün gücündən istifadə edən bir şəxsiyyət. Bu iki liderin mübarizəsini anlamaq üçün, onların siyasi həyatlarını bir şahmat taxtası ilə, ya da bir poker masası ilə müqayisə etmək olduqca maraqlı bir yanaşma olardı.
Şahmat, mükəmməl balanslaşdırılmış addımlar, uzunmüddətli planlar və hərhansı bir səhvin böyük nəticələrə yol açacağı bir oyundur. Putin, özünün strateji hədəflərini yerinə yetirmək üçün bu oyunun ustası kimi hərəkət edir. O, hər bir siyasətini, addımını bir neçə il əvvəlcədən hesablamaqla, ancaq gələcəyin ehtimallarını göz önündə tutaraq formalaşdırır. Onun siyasətində hər hərəkət bir məqsədi həyata keçirmək üçün atılır.
Tramp isə poker masasında oturmuş bir oyunçuya bənzəyir. Burada məqsəd yalnız gələcəyi planlaşdırmaq deyil, anındakı psixoloji üstünlüyü əldə etmək və vaxtında riskə girməkdir. Pokerdə olduğu kimi, Trump da bəzən qərarlarını bir anda verir, qarşı tərəfi çaşdırmaq və onu səhv addımlar atmağa sövq etmək üçün blöf edər. Bu yanaşma, onun siyasi mübarizələrində sürprizlər yaratmağa, ancaq zaman-zaman təzyiq altına girərək doğru qərarlar verməyə meyilli olduğunu göstərir.
Lakin bu iki liderin fərqli yanaşmaları bir-birini əvəz etmir; əksinə, onların dünya siyasətindəki yerini daha da qabarıq göstərir. Putin və Tramp arasında hansı metodun üstün gələcəyi – şahmatın strateji qabiliyyəti, yoxsa pokerin sürprizə əsaslanan təcrübəsi olacaq? Bu sual yalnız iki liderin deyil, bütün beynəlxalq münasibətlərin gələcəyini müəyyən edəcək.
"Əvvəlcə əlindən yeməyini al, sonra ac saxla, ən sonda tərbiyə et"
Vladimir Putin, son illərdə Avropa ilə münasibətlərini manipulyasiya etmək kontekstində təcrübəli strateq kimi çıxış edir. Onun həyata keçirdiyi siyasətin təməlində "əvvəlcə əlindən yeməyini al, sonra ac saxla, ən sonda tərbiyə et" prinsipi dayanır. Bu yanaşma, sadəcə siyasi mübarizə deyil, həm də uzunmüddətli geosiyasi oyunların əsasını təşkil edir. Putin, Avropanın enerji təhlükəsizliyinə olan asılılığından istifadə edərək, tədricən bu qitəni öz maraqlarına uyğun şəkildə yönləndirir.
İlk mərhələdə, Putin Avropanın enerjiyə olan yüksək tələbatını və Rusiya ilə olan iqtisadi əlaqələrinin dərinliyini başa düşür. Avropa, xüsusən də Qərbi Avropa, Rusiyanın təbii qazına "möhtacdır". Rusiya, bu vəziyyəti öz maraqları üçün alətə çevirir. Enerji resurslarının tədarükünü məhdudlaşdırmaq, qiymətləri manipulyasiya etmək və tədarük xəttlərindəki texniki təxribatlarla Avropanın iqtisadiyyatını çətin vəziyyətə salır. Bu, Putin üçün "yeməyini almaq" mərhələsidir – Avropa, enerji resursları baxımından güclü bir asılılıq içindədir və bu asılılıqdan istifadə etmək kifayət qədər effektiv olur.
Növbəti mərhələdə isə Putin, Avropanı "ac saxlayır". Enerji qiymətləri yüksəldikcə və tədarük azalarsa, Avropa ölkələri iqtisadi təzyiqlə qarşılaşır. Bu vəziyyət, həm daxili narazılıqların artmasına, həm də Avropadakı siyasi qərarların daha ehtiyatla verilməsinə səbəb olur. Avropa liderləri, iqtisadiyyatlarını qorumaq və sosial sabitliyi saxlamaq üçün Rusiya ilə əlaqələrini normallaşdırmağa çalışırlar. Bu, Putin üçün böyük bir üstünlükdür – Avropa, təzyiqlərə qarşı müqavimət göstərməkdə çətinlik çəkir və onun qarşısında məhdudlaşdırılmış manevr imkanı yaranır. Bu strategiyanın digər hissəsi isə Ukrayna-Rusiya müharibəsini uzatmaq hesabına Avropanı maddi resurslarını Ukraynaya yardım üçün xərcləmək məcburiyyəti ilə qarşı-qarşıya qoymaqdır. Avropa bu müharibənin davam etməyi ilə sürətlə tükənir və parçalanır.
Son mərhələdə isə "tərbiyə etmə" prosesi baş verir. Putin, Avropa ölkələrinə təkcə iqtisadi təzyiq deyil, həm də siyasi və hərbi mesajlar göndərir. Onun Ukrayna böhranı, enerji tədarükünə təzyiq, eləcə də digər strateji addımları Avropanı daha çox öz maraqlarına uyğun hərəkət etməyə məcbur edir. Avropa, öz enerji təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, bu təzyiqlərə qarşı mübarizə aparmaq məcburiyyətindədir. Bu, Avropanın Putinin iradəsini qəbul etməsi və onun strateji maraqlarına uyğun siyasət yürütməsi deməkdir. Həm də, bu, Rusiyanın Avropadakı təsirini gücləndirmək və onu özünü idarə edə bilməyəcək bir vəziyyətə salmaq cəhdidir. Trampın "restləri"-nin fonunda Putinin "şah"-larının effekti birə min artır. Vəziyyətin mürəkkəbliyini artıran odur ki, Tramp da bu "rest"-lərlə istədiyini alır. Beləliklə Avropa İkinci Dünya Müharibəsinin başlanğıcındakı Polşanın taleyini yaşamaq təhlükəsiylə üzbəüzdür.
Putinin Avropaya qarşı tətbiq etdiyi bu üçmərhələli strategiya, ona yalnız iqtisadi üstünlük təmin etmir, həm də Avropanın siyasətini və daxili sabitliyini zəiflətməyə imkan verir. O, bir tərəfdən iqtisadi və enerji resursları ilə təzyiq göstərir, digər tərəfdən isə siyasi manipulyasiya ilə Avropanı öz maraqlarına uyğun şəkildə hərəkət etməyə məcbur edir. Bu, həm Rusiya üçün, həm də dünya miqyasında geosiyasi balans üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir mübarizədir. ABŞ-Rusiya "məngənəsinə" düçar olan Avropa isə ciddi transformasiya ehtiyacı duyur.
"Əlin pisdirsə, rəqibini 'pas'-a məcbur et": Trampın niyyəti nədir?
Donald Trampın siyasi strategiyası ənənəvi diplomatik yanaşmalardan kənara çıxır və biznes dünyasından gətirdiyi instinktlərlə idarə olunur. O, öz siyasi addımlarını bir şahmat oyunu kimi yox, poker strategiyası kimi qurur – əlinin güclü olub-olmamasından asılı olmayaraq, qarşı tərəfi çətin vəziyyətə salmaq və mümkün qədər çox güzəşt qoparmaq əsas məqsədidir. Trampın beynəlxalq siyasətdə əsas taktikası budur: əgər əlin pisdirsə, rəqibini "pas" etməyə, yəni müdafiəyə çəkilməyə məcbur et. Onun ikinci prezidentlik dövründə bu yanaşma ABŞ-ın xarici siyasətini necə formalaşdırır?
Bu çərçivədə iki əsas hipotezi araşdırmaq lazımdır:
"ABŞ BRİCS-i dağıtmaq istəyir"
"Tramp üçün Moskva Pekindən daha sərfəli rəqibdir"
"ABŞ BRİCS-i dağıtmaq istəyir"
BRİCS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) qlobal iqtisadi və geosiyasi sistemdə ABŞ-ın dominant roluna meydan oxuyan ən mühüm bloklardan biridir. Xüsusilə Rusiya və Çinin bu qurumdakı təsiri ABŞ-ın dünya nizamında əsas rəqiblərini gücləndirən amil kimi çıxış edir. Trampın ikinci prezidentliyi halında, onun BRİCS-ə qarşı aqressiv siyasət yürüdəcəyi ehtimalı yüksəkdir.
Birinci Tramp administrasiyası dövründə ABŞ artıq Çinlə iqtisadi müharibəyə girmişdi, lakin BRİCS-in getdikcə daha çox ölkə cəlb etməsi ABŞ üçün daha böyük problemə çevrilir. Bu blokun genişlənməsi, xüsusilə yeni üzvlər cəlb etməklə dolların qlobal hakimiyyətini sarsıtmaq kontekstində ciddi potensiala malikdir. Çünki BRİCS ölkələri ticarət əməliyyatlarında ABŞ dollarını kənarda qoyaraq, öz milli valyutaları və ya alternativ ödəmə sistemləri ilə əməliyyat aparmağa çalışırlar. Bu isə ABŞ-ın iqtisadi üstünlüyünü təhlükə altına qoyur.
Trampın siyasəti isə BRİCS ölkələri arasındakı əlaqələri zəiflətmək, xüsusilə Hindistan və Braziliyanı bu blokdan uzaqlaşdırmaq üzərində qurulub. Onun birinci prezidentlik dövründə ABŞ, Hindistanla strateji tərəfdaşlığını möhkəmləndirməyə və onu Çinə qarşı "dayaq nöqtəsi" kimi istifadə etməyə çalışmışdı. Trampın hakimiyyətəqayıtmağı isə bu strategiyanın daha da gücləndirilməsinə səbəb ola bilər. ABŞ, Hindistanı BRİCS-in əsas güc mərkəzi olan Çin və Rusiyadan uzaqlaşdırmaq üçün ticarət güzəştləri, hərbi əməkdaşlıq və texnologiya transferi təklif edə bilər. Hazırda isə Vaşinqton BRİCS ölkələrini yüksək gömrük rüsumlarıyla "hədələyir". Gələcəkdə Braziliya və Cənubi Afrika kimi ölkələrə də siyasi və iqtisadi rıçaqlarla təsir göstərilməsi də mümkün ola bilər.
Bu kontekstdə Trampın əsas məqsədi BRİCS-i tamamilə çökdürmək yox, ən azı onu daxildən parçalamaq ola bilər. Çünki BRİCS-in güclənməsi, ABŞ-ın qlobal dominantlığının azalması deməkdir və Trampın prioritetləri arasında bu riskin neytrallaşdırılması əsas yer tutur.
"Tramp üçün Moskva Pekindən daha sərfəli rəqibdir"
Trampın Çin və Rusiya ilə münasibətləri fərqli olub. Onun prezidentliyi dövründə Çin əsas iqtisadi və texnoloji rəqib kimi hədəf seçilmiş, Rusiyaya qarşı isə daha yumşaq yanaşma müşahidə olunmuşdu. Bunun əsas səbəbi Trampın siyasi və iqtisadi dünyagörüşündə Moskvanın Pekinə nisbətən ABŞ üçün daha az təhlükə yaratmasıdır.
Çin, ABŞ üçün təkcə hərbi və siyasi deyil, həm də texnoloji və iqtisadi təhlükə mənbəyidir. Huawei, TikTok və digər Çin şirkətlərinə qarşı tətbiq olunan sanksiyalar, Birinci Tramp administrasiyasının Çinin qlobal texnologiya bazarındakı təsirini azaltmaq üçün apardığı mübarizənin nümunəsidir. O, Çinin ticarət siyasətini "oğurluq" və "ədalətsiz oyun" kimi qiymətləndirərək, tariflər və digər ticarət məhdudiyyətləri tətbiq etmişdi.
Rusiyaya qarşı isə Tramp fərqli yanaşır. Onun birinci prezidentlik dövründə ABŞ-ın Rusiya ilə münasibətləri, xüsusilə də Putinə qarşı ritorika, əvvəlki administrasiyalardan daha yumşaq idi. Tramp Rusiya ilə müəyyən dərəcədə razılaşma yolu tutmağa çalışsa da, Konqresin təzyiqləri səbəbindən Moskva ilə ciddi yaxınlaşma baş verə bilmədi. Bununla belə, o, Rusiya ilə münasibətləri tamamilə pozmaq əvəzinə, onu Çinə qarşı bir tarazlıq elementi kimi istifadə etməyə çalışırdı.
Bu baxımdan, Trampın ikinci prezidentliyi zamanı, onun Çinlə olan iqtisadi mübarizəsini daha da gücləndirəcəyi və Rusiyanı nisbətən yumşaq bir rəqib kimi saxlayacağı proqnozlaşdırılırdı. "Ər-Riyad görüşü" göstərir ki, bu proqnozlar özünü doğrultmaqdadır. O, Rusiyanı Pekinin orbitindən çıxarmaq və iki ölkə arasında münasibətləri zəiflətmək üçün müəyyən diplomatik və iqtisadi təkliflər irəli sürə bilər. Trampın məqsədi, Moskvanı Vaşinqton üçün ikinci dərəcəli bir təhlükəyə çevirmək və əsas diqqəti Çinə yönəltməkdir.
Trampın xarici siyasət strategiyası, ABŞ-ın qlobal dominantlığını bərpa etmək və eyni zamanda, əsas rəqiblərini parçalamaq üzərində qurulub. Onun BRİCS-i zəiflətmək və Çinlə olan iqtisadi mübarizəsini gücləndirmək istəyi, poker masasında rəqibi "pas" etməyə məcbur etməyə bənzəyir. O, güclü əli olmasa da, qarşı tərəfi çətin vəziyyətə salmaq üçün aqressiv blöflər və diplomatik manevrlərdən aktiv istifadə edir və buna gələcəkdə də davam edəcək.
Ümumiyyətlə,Tramp adminstrasiyasının geosiyasi arenada son günlərdə müzakirə olunan Panama,Kanada,Qrenlandiya, Ukrayna,hətta Qəzza "rest"-lərinin məqsədi ABŞ-ni orta əsrlər imperiyasına çevirmək deyil, rəqiblərini əlindəki kartlara baxmayaraq "pas" deməyə, ABŞ ilə XXI əsrin əvvəlindəki kimi hesablaşmağa məcbur etməkdir. Bu üsulla ABŞ Prezidenti dünyada dəyişən geosiyasi balansı lehinə çevirməyə çalışır.
Gedişlərini analiz etsək, görərik ki, Tramp ABŞ-nin əvvəlki gücünü və cəlbediciliyini itirdiyini, həmçinin itirdiklərini eyni üsulla geri almaq strategiyasının səmərəsizliyini yaxşı başa düşür (Red: Baydendən fərqli olaraq). Hazırki vəziyyətdə o müttəfiqlər Vaşinqtona sırf oğul Buş adminstrasiyası dövründəki formatda, obrazlı dildə desək, "Farağat" vəziyyətində lazımdır, müttəfiqləri isə ABŞ-ni "komandir" hesab etmək istəmirlər. Tramp isə "rest"-ləri ilə müttəfiqlərinə deyir ki, "Əgər mən deyəni eləmək istəmirsinizsə, mən buna sizi məcbur edə də bilərəm". Bu disskursun nə dərəcədə effektiv olacağını isə Aİ-nin, Böyük Britaniyanın. Kanadanın və Ukraynanın necə hərəkət edəcəyi göstərəcək.
Trampın "rest" strategiyası ABŞ-ın qlobal arenadakı təsirini artırmaq məqsədilə aktiv şəkildə həyata keçirilir. Əsas sual isə budur: Rəqibləri bu oyuna necə cavab verəcək? Çin və Rusiya bu strateji oyunu necə oynayacaq? Və ən əsası, Tramp həqiqətən ABŞ-ın qlobal hegemoniyasını bərpa edəcək, yoxsa poker masasında öz blefinin qurbanı olacaq?
Dünya geosiyasi arenasında davam edən bu ekstravaqant oyun dünyanın yaxın 30 ilinin reallığını təyin edəcək. Necə düşünürsünüz, bu oyunun sonunda ya uzaqgörən strateqlər qalib gələcək, yoxsa düşdüyü vəziyyətdən çıxmağı bacaran hiyləgərlər?
Şahlar RUHİ
