Müəllif: Aytac Kərimova
Kolonializmin tarixi yalnız keçmişin izlərini deyil, həm də müasir dövrün siyasi, iqtisadi və mədəni həyatına dərin təsirlərini göstərən fenomendir. Kolonial güclərin dünya üzrə genişlənməsi və yerli xalqların işğal edilərək mədəniyyətlərinin, iqtisadiyyatlarının və idarəetmə strukturlarının dəyişdirilməsi, yalnız müstəmləkə ərazilərində deyil, həm də dünyanın müxtəlif hissələrindəki digər xalqlar üçün təsirli olmuşdur.
Azərbaycan həm keçmiş kolonial dövrlərdə, həm də müstəqillik əldə etdikdən sonra bu təsirləri öz tarixində, mədəniyyətində və sosial quruluşunda hiss etmişdir. Azərbaycan, həm müstəmləkəçilik dövrü, həm də müstəqil dövrdə kolonial təsirlərlə mübarizəyə başlamış ölkədir. Lakin bu mübarizələr və kolonial təsirlər yalnız fiziki işğallar və torpaq alışı ilə məhdudlaşmamış, həm də mədəniyyət, dil və iqtisadiyyatda dərin izlər buraxmışdır.
Azərbaycanın Müstəmləkəçilik Travmaları: Rusiya İmperiyasının və SSRİ-nin Təsiri
Azərbaycanın tarixində kolonializm yalnız Avropa güclərinin təsiri ilə deyil, həm də Asiya və Avropa arasında strateji mövqeyi ilə əlaqədar olaraq, Rusiyanın və daha sonra Sovet İttifaqının təsiri ilə formalaşmışdır.
19-cu əsrin əvvəllərində, Rusiya İmperiyasının bölgədəki genişlənmə siyasətinin bir hissəsi olaraq Azərbaycan torpaqları, ilk növbədə Qacar İmperiyasından alındı. Bu dövr, Azərbaycan xalqının öz müstəqil dövlətini qurma arzularının qarşısını alan, müstəmləkəçilik və imperiya siyasətlərinin həyata keçirildiyi dövr idi. Rusiya, Azərbaycanı öz tərkibinə daxil edərək, ölkənin iqtisadi, mədəni və siyasi strukturlarını dəyişdirməyə başladı. Rusiya İmperiyasının idarə etdiyi dövrdə Azərbaycan, çoxsaylı sosial və mədəni dəyişikliklərə məruz qaldı. Rusiya, regionda sənayeləşməni artırmağa çalışdı, lakin bu inkişaf, yerli xalqların, xüsusən də Azərbaycanlıların iqtisadi müstəqilliyini təmin etməyərək, onları asılı vəziyyətdə saxlayırdı. Yerli əhalinin əksəriyyəti, torpaq və təbii sərvətlər üzərindəki hüquqlarından məhrum oldu, yerli sənaye və kənd təsərrüfatı Rusiya maraqları üçün istifadə edildi.
Sovet (SSRİ) dövründə isə Azərbaycan daha mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminə daxil oldu. Bu dövrdə SSRİ hakimiyyəti, bir tərəfdən ölkədəki resursları mərkəzi hökumətə nəzarət etməyə yönəltdi, digər tərəfdən isə yerli mədəniyyətlərin və dillərin məhv edilməsinə çalışdı. SSRİ Azərbaycanı yalnız iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi deyil, həm də ideoloji və mədəni baxımdan öz təsiri altına aldı. SSRİ dövründə Azərbaycan, Rusiyanın rəhbərliyi altında "inqilabi mədəniyyət" və sosializm ideologiyası ilə formalaşdırılmağa çalışıldı. Bu dövr, Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin zəifləməsi və mərkəzi hökumətin nəzarəti altında olan bir ölkəyə çevrilməsi ilə nəticələndi. Lakin, bu dövrdə belə, Azərbaycan xalqı, öz milli kimliyini və mədəniyyətini qorumağa çalışdı. SSRİ mədəniyyət və ideologiya məsələsindəki təzyiqlərinə qarşı, Azərbaycanlılar, müstəqil düşüncə tərzini inkişaf etdirməyə başladılar.
Azərbaycan və Kolonializmin Mədəni İzləmələri: Dil və Kimlik Problemi
Kolonializm və neokolonializmin mədəniyyət üzərindəki təsiri yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial və ideoloji baxımdan dərin izlər buraxmışdır. Azərbaycan da bu cür təsirlərə məruz qalmış ölkələrdən biridir. Kolonial dövrünə qədər, Azərbaycan xalqı öz dilini, mədəniyyətini və adət-ənənələrini qorumağa çalışmış, lakin Rusiya və daha sonra SSRİ hökuməti tərəfindən həyata keçirilən assimilyasiya siyasətləri, yerli dilin və mədəniyyətin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. SSRİ dövründə, Azərbaycan dili ikinci planda qalmağa başlamış, rus dili isə təhsil və idarəetmə dili kimi tətbiq edilmişdir. SSRİ hökumətinin mədəni təzyiqləri nəticəsində, Azərbaycan xalqı öz mədəni irsini qorumaq üçün mübarizə aparmışdır. Azərbaycan xalqı, öz mədəniyyətini və dilini qorumağa çalışaraq, bu dövrdə bir çox yazar və sənətkar yetişdirmişdir. Hətta SSRİ dövründə, bu mübarizə ədəbiyyat və incəsənət sahələrində özünü göstərmiş, Azərbaycanlılar öz mədəniyyətlərini yenidən bərpa etmək üçün çalışmışdır.
Bundan başqa, SSRİ-nin mədəniyyət siyasəti, Azərbaycan xalqının milli kimliyinin formalaşmasını da əngəlləmişdir. Bu, xüsusən də Azərbaycanın dövlətçilik arzusunun qarşısını almış, bir çox sosial və mədəni məsələlərin həllinə mane olmuşdur. Azərbaycan xalqı, SSRİ dövründə yalnız mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqla yanaşı, həm də öz tarixlərini, mədəniyyətlərini və dilini qorumalı idilər. Məsələn, SSRİ dövründə milli azlıq olan xalqların mədəniyyətləri və dilləri məhdudlaşdırıldı, bu da yerli kimliklərə mənfi təsir etdi. Azərbaycanın və digər bölgələrin mədəni müstəqillik arzusu hələ də SSRİ-nin təsiri altındaydı.
Azərbaycanın Müstəqillik Hərəkatı və Kolonial İzləmələrdən Azadlıq
Azərbaycanın müstəqillik hərəkatı, təkcə SSRİ-nin ayrılmaq deyil, həm də onun mədəniyyət və iqtisadiyyata olan nəzarətindən azad olmaq məqsədini güdürdü. SSRİ dağılarkən, Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdi və bu müstəqillik həm fiziki sərhədlərin azad olması, həm də mədəni və sosial baxımdan Azərbaycanın öz kimliyini bərpa etməsi ilə əlaqələndirilirdi. Azərbaycan xalqı, öz dilini, mədəniyyətini və tarixini təkrar canlandırmaq üçün müstəqil dövlət qurdu. Lakin müstəqillik hələ də müəyyən çətinliklər və təzyiqlərlə müşayiət olunurdu. Azərbaycanın öz dilində təhsil almaq, öz mədəniyyətini qorumaq və müstəqil siyasət həyata keçirmək arzusu, hələ də müxtəlif daxili və xarici təzyiqlərlə qarşı-qarşıya idi.
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edərkən, həm də keçmiş müstəmləkəçilik və neokolonializmin təsirlərindən qurtulmağa çalışdı. Bu mübarizə, yalnız iqtisadi deyil, həm də mədəniyyət, dil və milli kimlik məsələlərində özünü göstərdi. Azərbaycan, müstəqil dövlət olaraq, bu sahələrdəki hər bir təzyiqi dəf etməyə çalışdı, ancaq keçmişin izləri, xüsusən də SSRİ dövrünün iqtisadi və sosial strukturları hələ də cəmiyyətin formalaşmasında böyük təsir göstərirdi. Azərbaycan xalqı, müstəqil və azad bir dövlət olaraq, həm iqtisadiyyatını bərpa etmək, həm də milli kimliyini qorumaq üçün çətin və uzun bir yol keçdi.
Azərbaycan, tarixində bir çox dəfə müstəmləkəçilik və neokolonializm ilə mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə yalnız fiziki sərhədlərin qorunması ilə deyil, həm də mədəniyyətin, dilin və milli kimliyin qorunması ilə əlaqələndirilir. Azərbaycan xalqı, həm SSRİ dövründə, həm də müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, mədəniyyətini və kimliyini qorumaq üçün mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə hələ də davam etməkdədir, çünki kolonializmin və neokolonializmin izləri, cəmiyyətin hər bir sahəsində hiss olunur. Lakin, Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini qorumağa davam edir və bu mübarizə, dünya miqyasında bərabərlik, azadlıq və ədalət uğrunda verilən mübarizənin bir hissəsi olaraq qalır.