Fatimə Mərdanlı yazır...
Dünyaya göz açan hər bir insan, həyatın fərqli versiyasını yaşamağa başlayır. Bəziləri bu dünyanı sevinclə, bəziləri isə məyusluqla tərk edir. Uşaqlıq dövrü, idealist düşüncələr və arzu dolu planlarla başlayır, amma zamanla həyatın soyuq və acı tərəfləri görünməyə başlayır. İnsanlıq, təbiətinin gətirdiyi zərurətlərdən qaça bilmir: əzab, xəstəlik, itki, çətinlik və son bir gün o qaçılmaz sona gələn ölüm.
Bəs, bu dövrün başlanğıcı nə olmalıdır? İnsanların bu dünyaya gəlib gəlməməsi ilə bağlı verdikləri qərar, təkcə şəxsi məsələ deyil. O, cəmiyyətin və dünyanın gələcəyini, təbiətə və ətraf mühitə olan təsirini, bir növ "doğuluşun əxlaqını" da sorğulayan bir sualdır. İnsanları dünyaya gətirərək bu həyatın gətirdiyi bütün əzabları onlara verib-verməmək, bəziləri üçün ciddi bir əxlaqi dilemmanı ortaya çıxarır.
Bunu ilk dəfə deyən yalnız filosoflar deyil. Həyatın əslində nə olduğunu və onun mənasını sorgulayan hər kəs, bu sualın nələrə yol açacağı barədə düşünməyə başlayır. İnsanlar nəyə görə dünyaya gəlməlidir? İnsanın varlığı mütləq bir ehtiyac, ya da məqsəd daşıyırmı? Bu sualların cavabları asanlıqla tapıla bilməz, lakin belə bir düşüncə tərzi artıq dövrümüzün ən fəlsəfi mübahisələrindən birinə çevrilib: antinatalizm.
Bəzi filosoflar, doğulmanın sadəcə bir başlanğıc deyil, həyatın özü ilə bağlı əsl dilemmanın təməlini qoyduqlarını bildirirlər. İnsan varlığının başlanğıcı çox güman ki, yalnız nəslin davam etməsi məqsədinə xidmət etmir. Burada daha dərin bir əxlaqi sual ortaya çıxır: "Doğulmağı həqiqətən də lazım olan bir insan varmı?" Antinatalizm, həyatın özü ilə əlaqədar doğulmanın nəticələrinə və gətirdiyi əzablara qarşı olan etirazdır. Bu fəlsəfi baxış açısı, yalnız insanları deyil, bütöv bir varlıq tarixini, təbiətə qarşı olan məsuliyyəti və etik sorğuları masaya yatırır.
Bəzi fikirlərə görə, insan həyatının ən böyük bəlası məhz doğulmaqdır. Bəziləri isə dünyaya gəldikləri üçün bu əzabları yaşamağa məcburdurlar, amma başqa biri üçün bu əzablara qatlanmaq heç də vacib olmamalıdır. Bir çoxlarımız həyatı, sadəcə, doğulmaq üçün vasitə olaraq görürük, amma bu aləmə gəlməyin həqiqi məqsədini heç düşünmürük. Ancaq, həyatın yalnız fiziki deyil, mənəvi bir tərəfi də var. Düşüncə, həyəcan, qorxu və mübarizə; bütün bunlar həyatın ən fundamental təcrübələrindəndir. Bəs, bizə təqdim edilən bu həyatı yaşamağa razı olmalıyıqmı? Ya da bu dünyanın bizə göstərdiklərindən qaçmaq, doğulmadan əvvəl bir növ "təhlükəsizlik" hissi əldə etmək daha yaxşıdır?
Bu məqalədə, biz antinatalizm ideyasını daha dərindən araşdıracaq, həyatın "gözəlliyini" sorğulayan bu fəlsəfi yanaşmanın arxasında dayanan əsas səbəbləri incələyəcəyik. İnsanın doğulmasına qarşı olan bu baxış açısı, həm etik, həm də ekologiya baxımından böyük mübahisələrə yol açır. Əslində, həyatın nə dərəcədə həqiqətən gözəl və ya çətin olduğu ilə bağlı verəcəyimiz qərar, bütün varlığımızın mənasını dəyişdirə bilər.
İnsanlığın Gələcəyinə Qoyulan Qalın Bir Nöqtə
Dünyaya gəlmək, insanın həyat yolunun başlanğıcıdır, amma bu başlanğıcın özü, bəzilərinə görə, yalnız bir neçə addımdan ibarət olan ağrılı səyahətin ilk dayanacağıdır. Hər bir doğuluş gələcəkdə baş verəcək kədərli anların, itkilərin və sarsıntıların ilkin siqnalıdır. İnsanlar dünyaya gələndə ona həm sevincli, həm də qorxulu bir gələcəyin xəritəsini təqdim edirlər: sevinclər, uğurlar, dostluqlar və eyni zamanda xəstəliklər, ölüm, qorxular və əzablar... Bu "yeni başlanğıc" hər kəs üçün fərqli təcrübələr gətirir. Bəziləri həyatı bir şans olaraq görür, dünyaya gəlməyin, yaşamanın və inkişaf etməyin əhəmiyyətini qəbul edir. Digərləri isə, dünyaya gəlməyin özünün, ən yaxşı halda, təsadüf, ən pis halda isə, yalnız əzabların və itkilərin başlanğıcı olduğunu düşünür.
Və bəlkə də, bu düşüncələrdən biri, antinatalizm ideyasını ortaya çıxarır. Bir çox fəlsəfi axın və nəzəriyyə, həyatın mənası və insanın varlığı ilə bağlı mübahisələr üzərində qurulub, amma antinatalizm, bu mübahisəyə çox fərqli bir işıq tutur. Bu, insanların doğulmasının özü ilə əlaqədar etik və mövcud olan əzabların qarşısına qoyulan bir sualdır. Antinatalistlər, dünyaya gəlməyin insanın ən böyük qurbanı olduğunu irəli sürürlər və deyirlər ki, əgər həyat bir mübarizə, bir əzab və şübhəsiz, hər anı ilə çətinliklərdən ibarət bir təcrübədirsə, onda doğulmanın özü daha böyük xəyanətdir.
Belə bir dünya düşüncəsi, ilk baxışdan qeyri-adi və hətta qorxulu ola bilər. İnsanlar doğulmağı, var olmağı və bu həyatda müəyyən bir məqsəd tapmağı təbii bir proses kimi qəbul edirlər. Lakin antinatalizm bu təbii qəbul edilmiş fikri təxirə salır və qarşısına böyük bir sual qoyur: "Niyə doğulmalıyıq?" Çünki, bəzilərinin fikrincə, doğulmaq, ağrı və əzablarla dolu bir yolun başlanğıcı olmaqdan başqa bir şey deyil.
Bu fəlsəfi yanaşma, həyatın özü ilə əlaqədar olan ən dərin və kəskin sualları gündəmə gətirir: Hansısa insanın doğulmağa haqqı varmı? Bəzi filosoflar, həyatın özü ilə əlaqədar əzabların mütləq şəkildə insanların yaşadığı bu dünyada təcrübə edilməli olduğunu qəbul etsələr də, antinatalistlər bu fikri rədd edir və təklif edirlər ki, həyatın başlanğıcı, əslində, heç kimə zərər verməmək və əzablardan qaçmaq üçün ən yaxşı yol ola bilərdi. Həyatın çətinlikləri və əzabları, bir çoxları üçün qarşısı alınmaz, amma bəziləri üçün "doğulmadan əvvəl" təklif edilə biləcək bir həll yolu kimi görünür.
Antinatalizm ideyasının özündə bir paradoks gizlənir: Bu düşüncə, həyatın özünü əxlaqi olaraq şübhə altına alır, amma eyni zamanda bu sualın ortaya çıxması ilə həyatın mənasına dair daha dərin və ciddi düşünməyə təşviq edir. Nədir bu həyatın məntiqi? Bizim varlığımız təbiətin təsadüfi bir nəticəsidirmi, yoxsa həqiqətən bir məqsəd daşıyırmı? Və əgər varlığın məqsədi varsa, bu məqsəd nədir? Antinatalistlər, doğulmanın özü ilə əlaqədar əzabları, qarışıqlıqları və qeyri-müəyyənliyi bir növ təhlükə olaraq görür və belə bir dünyada doğulmanın nə dərəcədə etik və ya doğru olduğunu sorğulamaq istəyirlər.
Həyatın başlanğıcı və bu başlanğıcın gətirdiyi nəticələr çox zaman insanlar tərəfindən heç düşünülmədən qəbul edilir. Lakin antinatalizm, həyatın bu gözəl və parlaq tərəflərini, elə bir şansın içindəki sonsuz ehtimalları deyil, gözlə görünməyən və heç şübhəsiz olan əzabları gündəmə gətirir. Bu fəlsəfi baxış açısı, bəzilərinin yaşadıqları həyatın gözəlliyini təqdir etməyə davam etmələri ilə qarşılaşan, bəzilərinin isə doğulmamış olmağına daha üstün baxdığı bir düşüncə dünyası yaradır. Həyatın ən çətin və ən dərin suallarına cavab axtaran bir axın olaraq, antinatalizm təkcə varlıq məsələsini yox, həm də varlığın mənasını sorgulayan bir fəlsəfi yanaşmadır.
İnsanlığın gələcəyinə dair verilən bu qərar: Doğulmalıyıqmı? Bu sual, özündə sadəcə bir şəxsin həyatını deyil, bütün bir varlıq tarixini və onun bu dünyadakı yerini sorğulayan bir düşüncə formasıdır. Antinatalizm, həyatın təbii davamlılığını bir daha nəzərdən keçirməyə, bəlkə də bəşəriyyətin məqsədini və gələcəyini daha dərindən düşünməyə çağıran bir fəlsəfi hərəkatdır.
Əzabın Qəbul Edilməzliyi: Antinatalizm insan olmağın əzablarını anlaya bilirmi?
Hər kəsin həyatında xoşbəxt anlar olduğu kimi, qaçınılmaz bir reallıq da var: həyatın özündə olan əzab. Bu əzab, bəzən gözlənilməz, bəzən isə çox gözəl olan bir həyatın öncəsi kimi düşünülə bilər. Ancaq bu həyatı yaşamağa razı olduğumuz an, yalnız sevinclərlə deyil, ağrılarla da yola çıxmaq deməkdir. Bəzi insanlar, həyatın bir şans olaraq dəyərləndirilməsinə şübhə ilə yanaşır, çünki onların fikrincə, həyatın çox da gözəl olmayan, amma daha çox "əzmək" və "uzaqlarda itmək" hissi yaradan tərəfi var. Antinatalizm də bu reallıqla üzləşərək, həyatda əzabın hökmranlığını qəbul edir və bu əzabın qarşısında bir sual qoyur: Niyə doğulmalıyıq?
İnsan təbiətində bir çox şey mövcuddur, lakin həyatın ən əsas amillərindən biri olan əzab heç vaxt əlimizdən qaçmayıb. Həyatın özünü bəzən sevgi, dostluq, karyera və uğurlarla dolu yol kimi görürük, amma daha çox zaman əzabın bizə nə qədər yaxın olduğunu unuduruq. Bəzi insanlar üçün həyat, hər bir anı ilə mübarizə və ağrıdır. Hətta bəzən belə düşünürlər: Həyat, ağrının və əzabın qarşısına çəkilən ilüziya və təsəllidir. Antinatalistlər də bu fikri əsas götürürlər və doğulmağın, doğrudan da, bir növ "əzmə" aktı olduğuna inanırlar.
Bu fəlsəfi yanaşmanın mərkəzində duran fikirlərdən biri, həyatın başlanğıcının özü ilə bağlı böyük bir əxlaqi məsuliyyət və sorğu yaranmasıdır. Şübhəsiz ki, həyatın içində sevincli anlar var, amma bu, əzabın bütöv bir həyatı necə zəhərlədiyini dəyişdirmir. Hər kəsin qarşısına çıxan fərqli mübarizələr, zərərli vərdişlər, itkilər və ümumiyyətlə qarşılaşdığı dövrün ağır yükü var. Antinatalistlər, doğulmaqdan əvvəl əzabları təcrübə etməmək fikrinə sahibdirlər və buna görə də bəziləri həyatın başlanğıcını - doğulmanı "səhv" adlandırırlar. Həyatın özü ilə bağlı bu "şübhə" və təbii reallıq, çox zaman insanların həyatın mənasını axtarmalarına gətirib çıxarır.
Bu fəlsəfi yanaşmanın əsas arqumentlərindən biri, doğulmanın, əslində, ehtiyac olmadığını vurğulamağa yönəlib. Antinatalistlərə görə, insanın dünyaya gəlməsi, onun heç də "öz arzusu" ilə bağlı olmayan nəticədir. Çünki heç kim, doğulmadan əvvəl, varlığının gətirəcəyi bütün ağrıları və itkiləri "razılaşmamış" bir şəkildə qəbul etmir. Bu rakursdan baxanda, doğulmamış bir varlıq, heç bir əzab yaşamadan mövcud olmaq daha yaxşı olardı. Yəni, əzabın olması və insanın bu əzabı yaşaması, yalnız ehtimal olunan bir nəticə deyil, hər bir doğulmuş insanın həyatında daimi bir haldır.
Bir çox filosof, həyatın məna axtarışı və varlığın təbiəti ilə bağlı dərindən düşündükdə, son nəticə olaraq şüurlu ağrını qəbul ediblər. Lakin antinatalistlər, bu ağrının yaşamamalı olduğumuzu iddia edirlər. Onların fikrincə, əzabın olması bir növ "ilahi zənginlik" deyil, sadəcə, doğulmanın gerçəkliklərini qəbul etməkdən başqa bir şey deyil. Onlar, insanın varlığına əvvəlcədən son qoyulmasının daha yaxşı olduğunu, çünki bu, heç kimə zərər verməmək, əzab çəkməmək və təbiətə qarşı mümkün olan ən yaxşı seçim olduğunu vurğulayırlar.
Əzabın qarşısı alınmayan təbiəti, antinatalizmin mərkəzindəki ən mühüm mövzudur. Bəzilərinin fikrincə, doğulmaq, sadəcə həyatda var olmağın bir başlanğıcı deyil, həm də "gələcəkdə əzab çəkə biləcək bir varlıq yaratma" riskini daşıyan bir qərardır. Antinatalistlərə görə, doğulmaq, bir insanın əzab çəkə biləcəyini hər an gözləyən bir anlama gəlir. Bu anlayış, dünyada mövcud olan sosial, iqtisadi və ekologiya problemləri ilə daha da güclənir. İnsanlar yalnız öz həyatlarındakı əzablarla deyil, həm də təbiət və mühitin dözülməz vəziyyətlərindən təsirlənirlər. İnsan varlığı, bu nəhəng əzab dövründə bir növ mübarizə edir. Bu mübarizə çox zaman insanın daxili dünyasında baş verir: ümidlərlə dolu başlanğıclar, amma çox vaxt kədər, ağrı və sonluqla bitən hekayələr.
Əzab yalnız fiziki deyil, həm də mənəvi, psixoloji bir yük ola bilər. Bir çox insan, həyatın əsl mənasını axtararkən, onu tapmamaqla üzləşir. Bu vəziyyət, əzabın həm daxili, həm də xarici tərəflərinin daha da böyük olmasına səbəb olur. Bəzi insanlar üçün həyat, məqsəd və anlam tapmaq əvəzinə, özünə qarşı bir mübarizəyə çevrilir. Varlıq, əsasən ağrılarla bəzədilmiş bir səyahət olur və antinatalistlər buna diqqət çəkərək, doğulmadan əvvəl var olmaq və təcrübə etmək şansını arzu edir, çünki onlar üçün ən böyük təhlükə əzabdır.
Xülasə, antinatalistlərin mövqeyi həyatın içindəki əzabların qarşısında bir növ cəsur çağırışdır: "Doğulmaq, heç vaxt rahatlıq və xoşbəxtlik gətirmir. Həyat bir mübarizədir, bəs niyə bu mübarizənin bir hissəsi olmaq üçün doğulmalıyıq?" Bu sual, əzabın və həyatın təbiətinin qarşısında baş verən ən böyük əxlaqi və fəlsəfi sorğudur.
Həyat həqiqətən də ancaq əzablardan ibarətdir?
Antinatalizm bir çox insanın düşüncələrini sarsıdan, həm də onlara həyatın mənasını sorğulamağa vadar edən dərin fəlsəfi mövqedir. Bütün bunlar, həyatın nə qədər gözəl və dəyərli olduğunu düşündüyümüz bir dövrdə, bir çoxlarının “doğulmağın özü niyə lazımdır?” sualını ortaya atmalarını izah etməyə çalışır. Bu fəlsəfi perspektiv, bəzən bizə əzabın, kədərin və itkilərin həyatın qaçılmaz tərəfləri olduğunu xatırladır, amma eyni zamanda insanın varlığını necə dərk etdiyimizə dair daha geniş bir mənzərə təqdim edir. Həyatın gözəllikləri ilə yanaşı, onu məhv edən çətinliklər və kədər də vardır. Bu iki tərəf, bəlkə də, insan varlığını anlamanın özünü bir az da mürəkkəbləşdirir.
Antinatalizmin əsas təklif etdiyi fikir: doğulmaq heç də hər zaman yaxşı bir şey deyil və bu, həyatı daha dərin və mənalı bir şəkildə sorğulamağımıza gətirib çıxarır. Əlbəttə, bu ideologiya həyatın hər yönünü bir tərəfdən vurğulasa da, çox vaxt həddindən artıq qara və pessimist bir prizmadan göstərilir. Doğulmağın yalnız əzab və narahatlıqla bağlı olduğunu söyləmək, sadəcə həyatın gözəl tərəflərini görməzlikdən gəlməkdir. İnsan, yalnız ağrı ilə mübarizə aparmır; eyni zamanda sevinc, irəliləyiş, kəşf və qarşılıqlı anlayışın yaradılmasında da özünü göstərir. Əlbəttə, həyat bəzən qorxularla, itkilərlə və narahatlıqlarla doludur, amma bu da onun həqiqi gözəlliyini formalaşdırır.
Antinatalistlərin düşüncəsi bizi insanın varlığı və onun bu dünyada niyə mövcud olduğu barədə dərin bir sual ətrafında düşünməyə təşviq edir. Ancaq hər bir fəlsəfi təklifin bir qüsuru var. Çünki həyat, heç də sadəcə "sübut" ediləcək nəticədən ibarət olmur. O, həm də "yaşamağa dəyər bir səyahət"dir. Fəlsəfi mübahisələrdə məhz bu gözəl tərəfləri, insanın sevincini və başqaları ilə əlaqə quraraq tapdığı mənanı da nəzərə almaq olduqca vacibdir. İnsan varlığının əzablarına qarşı çıxmaq, onun gözəlliklərinə və təcrübə edilən anların xüsusi qiymətinə qarşı çıxmaq demək olardı. Bir çoxları üçün həyat, əzablardan qaçmaq yox, onları aşmaq və bir növ öz daxili gücünü tapmaq yoludur.
Həyatın çətinlikləri və əzabları ilə üzləşdiyimiz bir dövrdə, insanın varlığının mahiyyətini sorğulamaq bəlkə də vacibdir, amma həyatın yalnız ağrılardan ibarət olduğunu düşünmək, bir növ mübarizəni itirmək anlamına gəlir. Həyatın özü həm ağrılı, həm də gözəldir. Bəzən əzab, ən gözəl təcrübələrin formalaşması üçün lazımlıdır. Həyatın çətinlikləri qarşısında insan, özünü yenidən tapmağı və hətta daha yaxşı bir versiyasını kəşf etməyi bacarır. Bəli, həyatın başlanğıcı, bəzi hallarda böyük bir əzab, kədər və narahatlıqla müşayiət oluna bilər, amma çox zaman bu əzablar insanı daha dərin bir düşüncə dünyasına, daha mənalı bir varlığa, daha gözəl anlar yaşamağa və daha çox sevgiyə aparır. Həyat, öz daxilində nə qədər mürəkkəb olsa da, eyni zamanda bir çox sürprizlər, ehtimallar və gözəl anlar təqdim edir.
Yəni, antinatalizmin verdiyi əsas sualı – "Doğulmağa dəyərmi?" – cavablamağa çalışarkən, biz yalnız ağrıları və əzabları deyil, həyatı daha geniş bir perspektivdən görməyə çalışmalıyıq. Həyatın mənası təkcə sərt reallıqlarda deyil, həm də o reallıqlarla necə mübarizə aparmağımızda, necə şəxsiyyət olaraq böyüdüyümüzdə, bir-birimizə necə dəstək olduğumuzda və nəhayət, hər bir ağrını və kədəri aşaraq, daha çox ümid və sevgi ilə yaşayarkən formalaşır. Doğulmağın mənası yalnız fiziki mövcudluqdan ibarət deyil, həm də bütün bu çətinliklər və sevinclər arasında keçilən səyahətin nəticəsidir. İnsan həyatının, əslində, var olmağın gətirdiyi çətinlikləri qəbul edərək irəliləmək, ona dəyər verərək yaşamaq və hər bir anı tam şəkildə hiss etmək üzərində qurulmuş olması, onun gerçək gözəlliyidir.
Həyat, əzab və gözəllik arasında əbədi bir tarazlıqdır. Antinatalizmin təklif etdiyi düşüncə, bizi yalnız mənfi tərəflərlə qarşılaşdırmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda həyatın bu iki üzünü daha dərindən düşünməyimizə səbəb olur. Lakin həyatın yalnız əzabdan ibarət olmadığı da göz önündədir. Həyatın bütün tərəflərini qəbul etmək, ağrıları ilə birlikdə onun gözəlliklərini də dəyərləndirmək lazımdır. Hər bir doğulmuş insan, həyatın bu böyük paradoksunu kəşf edərək, əzabların və gözəlliklərin iç-içə olduğu bir növ səyahətə çıxır.
Sonda, bəlkə də, ən doğru cavab bu sualın nə qədər "mükəmməl" və ya "doğru" olduğunu tapmaqda deyil, onu yaşamağın fərqli yollarını kəşf etməkdədir. Həyat, nə qədər çətin olsa da, yaşanmağa dəyər bir təcrübədir – çünki hər bir ağrı, onu aşmağın gətirdiyi zəfərin, hər bir itki, yeni bir qazanmanın başlanğıcı ola bilər. Bu, həm pessimist, həm də optimist bir yanaşmanın ən yaxşı cəhətidir: həyat hər anı ilə dəyərli, hər təcrübə ilə təkrarsızdır. Ve bəlkə də, bu dünyaya gəlmək, hər birimizin öz hekayəsini yazma şansı tapdığı, hər ağrıdan sonra bir az daha güclü olduğumuz bir təcrübədir.
