Kütləvi informasiya vasitələri çox vaxt münaqişədə əsas rol oynayır. Əsasən, onların rolu iki fərqli və əks formada ola bilər. Ya media münaqişədə fəal rol alır və artan zorakılığa görə məsuliyyət daşıyır, ya da müstəqil və münaqişədən kənarda qalır, bununla da münaqişənin həllinə və zorakılığın azaldılmasına töhfə verir.
Ednews bugünkü müsahibəsində Cənubi Afrikadan olan konfliktoloq, Rodos Universitetinin Jurnalistika və Media Tədqiqatları Məktəbinin tədqiqatçısı Piter Endryu Du Toit ilə münaqişədə jurnalistlərin rollarını və davranışlarını müzakirə edib.
Ednews müsahibəni təqdim edir:
- Cənab Piter, jurnalistlərin münaqişələri işıqlandırarkən qarşılaşdıqları əsas problemlər hansılardır və onlar zamanla necə dəyişib?
- Deyərdim ki, münaqişələr barədə reportaj hazırlayarkən jurnalistlərin qarşısında duran üç əsas problem var. Birincisi, bu, hisslərimizi və duyğularımızı necə idarə etdiyimizdir. Jurnalist də insandır və öz icmalarımıza və ya millətlərimizə təsir edən münaqişələrdə tərəf tutmamaq istəyi çətin ola bilər. Bütün tərəflərin narahatlıqlarını nəzərə alan ədalətli işıqlandırmanın təmin edilməsi ilə münaqişənin zorakılıq olmadan idarə edilməsinə və hər kəs üçün həllinə töhfə verə biləcəyimizi dərk etdiyimiz zaman bu, artıq asanlaşır.
İkinci problem o zaman yaranır ki, biz münaqişənin bütün müxtəlif maraqlı tərəfləri ilə ünsiyyət qura bilmirik. Bəzən biz milli sərhədlərimizin digər tərəfindəki insanlarına yaxınlaşa bilmirik, səlahiyyətlilər bəzi qruplara çatmağımıza mane ola bilər və bəzi qrupların bizimlə əlaqə saxlamaq istəmədiyini görə bilərik. Bu hallarda fərqli tərəflərə necə çatmaq barədə yaradıcı düşünməliyik. Biz həmçinin bunun bəzən mümkün olmadığını qəbul etməliyik və belə hallarda biz şəffaf olmalıyıq və münaqişənin bütün tərəflərinin səsini daxil edə bilməyəcəyimizi dinləyicilərimizə bildirməliyik.
Üçüncü məsələ, çox gərginləşmiş münaqişələrdə təhlükəsizliklə bağlıdır. Qəzzada gedən döyüşlərdə ən azı səkkiz jurnalistin necə öldürüldüyü barədə xəbərləri gördük. Bu çətinliyi aşmaq üçün asan yol yoxdur. İdeal olaraq, jurnalistlər münaqişə zonalarında özlərini necə aparacaqları ilə bağlı təlim almalı və lazımi qoruyucu vasitələrlə təmin olunmalıdırlar.
Bununla belə, üzləşdiyimiz ən böyük problem sosial medianın təsiridir ki, bu barədə daha sonra danışacağam.
- Xüsusilə həssas və ya yüksək riskli ərazilərdə münaqişələr barədə məlumat verilərkən hansı etik mülahizələrə diqqət yetirilməlidir?
- Jurnalistlərin üzləşdiyi bütün tipik etik problemlər yüksək riskli sahələr və münaqişələr haqqında reportaj hazırlayarkən mövcuddur. Fərq ondadır ki, qeyri-etik xəbərlər bəzən insan həyatı bahasına başa gələ və münaqişələrin genişlənməsinə səbəb ola bilər.
Düşünürəm ki, biz jurnalistlər diqqətli olmağa borcluyuq. Biz başa düşməliyik ki, işimiz həmişə təsirə malikdir və biz mümkün qədər dərc etdiyimiz və ya yayımladığımız xəbərlərin insanların həyatını təhlükəyə atmamasını təmin etməliyik.
- Jurnalistlər konfliktləri işıqlandırarkən obyektivliyi necə qoruya və reportajlarında qərəzlilikdən qaça bilərlər?
- Əvvəl də qeyd etdiyim kimi, jurnalistlərin münaqişələr zamanı sülhün qurulmasına yalnız münaqişədə payı olan bütün tərəflərin düzgün və ədalətli şəkildə təmsil olunmasını təmin etməklə səmərəli töhfə verə biləcəklərini dərk etmələri çox vacibdir. Tərəflərə ədalətli davranılmalı və onlara bərabər vaxt və ya məkan verilməlidir. Bütün tərəflərə ədalətli davranmaqla sülhə töhfə verə biləcəyimizi başa düşsək, bu, yaxşı jurnalistika ilə məşğul olmaq üçün güclü motivasiya ola bilər. Ola bilər ki, jurnalistlər sırf bir partiyanın tərəfini tutmadıqlarına görə tənqid olunsunlar. Bu baş verdikdə, jurnalistlər və media orqanları inklüziv reportajın sülhə gətirib çıxara biləcəyini iddia edə bilərlər.
- Münaqişələrin hesabatında məlumat və mənbələri yoxlamaq üçün xüsusi strategiyalar varmı?
- Münaqişəni işıqlandırarkən istifadə edəcəyiniz strategiyalar jurnalistin digər reportaj ssenarilərində istifadə edəcəyi strategiyalarla eynidir, lakin risklər daha yüksək olduğu üçün daha vacib ola bilər. Jurnalistlər faktları düzgün əldə edə bilməsələr, münaqişənin yaranmasına kömək etmiş olacaqlar. Əsas odur ki, biz hər şeyi fakatlarla yoxlamalıyıq. Bizə göndərilən və ya sosial mediada tapılan fotoşəkillərin və video görüntülərin və ya şahidlərin təsvirlərinin dürüst və ya dəqiq olduğunu güman edə bilmərik. Jurnalistlərin məlumatı yoxlayarkən istifadə etməyi öyrənə biləcəkləri bir çox texnika var və onlar bu sahələrdə bizim təlimimizə müraciət etməlidirlər.
- Münaqişə barədə reportajlar ictimaiyyətin münaqişə və onun həlli haqqında təsəvvürünə necə təsir göstərə bilər?
- Münaqişələrə həssas xəbərlər konfliktdə olan tərəflərə münaqişədə olan digər tərəfləri narahat edən məqamları daha yaxşı başa düşməyə imkan verə bilər və bununla da anlaşmaya kömək edə bilər. Bu, rəhbərlik səviyyəsində baş verə bilər, lakin bu, yerli icmalardan olan insanlarda da baş verə bilər.
- Sosial şəbəkələr münaqişələrin işıqlandırılması ilə bağlı vəziyyəti necə dəyişib və onların üstünlükləri, tələləri nədən ibarətdir?
- Bu kanalları insanlara münaqişələrin həlli yollarını tapmaqda faydalı edən sosial şəbəkələrin xüsusiyyətləri də onlara münaqişənin genişlənməsinə töhfə verməyə imkan verir. İnsanlar çox sürətlə böyük auditoriyaya çata bilirlər və münaqişə oyatmaq istəyən insanların dezinformasiya və yalan yaymaq üçün bu kanallardan istifadə etməsi çox asan ola bilər. Peşəkar jurnalistlər bu saxta xəbərlərə qarşı durmağa çalışmalıdırlar, lakin tez-tez o qədər çox olur ki, biz hamısını dağıda bilərik. Bizim edə biləcəyimiz şey, izləyiciləri yalan hekayələrin təhlükəsi haqqında maarifləndirmək və sosial media ilə əlaqə qurarkən onları daha şübhəli olmağa təşviq etməkdir.
- Jurnalistlər təhlükəli mühitdə düzgün və vaxtında məlumat verməklə özlərinin rifahını təmin etmək arasında balansı necə saxlaya bilərlər?
- Bir çox jurnalistlər, xüsusən də fotoqraflar və videoqraflar aksiyaya yaxınlaşmaq istəyirlər, lakin bu, onları çox təhlükəli vəziyyətlərə sala bilər. “Ölü jurnalistlər yaza bilməz” kimi köhnə ifadə aktual olaraq qalır. Biz daxil olduğumuz vəziyyətləri necə qiymətləndirməyi öyrənməliyik və ətrafımızda vəziyyətlərin necə dəyişdiyini daim izləməliyik. İşlər çox tez dəyişə bilər. Jurnalistlər həmişə mühakimə yürütməli olacaqlar, amma mənim fikrimcə, təhlükəli əraziləri çox gec tərk etməkdənsə, həmin təhlükəli ərazilərdən çox tez uzaqlaşmaq daha yaxşıdır.
Ülviyyə Şahin
