İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində Cənubi Qafqazda yaranmış yeni geosiyasi vəziyyət rəqabətdən daha çox əhatəli, effektli və məhsuldar regional əməkdaşlığa səbəb ola bilər. Davamlı sülh, harmoniya və möhkəm təhlükəsizlik sistemi, bölgədəki iqtisadi sabitlik və firavanlığa aparan vacib şərtdir.
Yanvarın 11-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Moskvadakı dörd saatlıq görüşdən sonra növbəti üçtərəfli bəyanatı imzaladılar. Bəyanat dörd bənddən ibarətdir və Ermənistanla Azərbaycan arasındakı bütün iqtisadi və nəqliyyat kommunikasiya xətlərinin bərpasını və bölgədə təhlükəsizliyin gücləndirilməsini nəzərdə tutur.
Eurasia Diary iqtisadi əməkdaşlıq və Cənubi Qafqazdakı sülh prosesində növbəti üçtərəfli bəyanatın perspektivləri barədə ekspertlərdən şərh alıb.
Topçubaşov Mərkəzindən Rusif Hüseynov hesab edir ki, üçtərəfli bəyanat 10 noyabr sülh sazişini möhkəmləndirmək və bu yaxınlarda bölgədə növbəti genişmiqyaslı qarşıdurmanı önləmək üçün hazırlanıb.
"Görüşün yekunlarına dair sənəddə Ermənistan və Azərbaycan cəmiyyətlərini maraqlandıran bir çox məsələlərə toxunulmasa da, əsasən bölgədəki kommunikasiya xətlərinin blokdan çıxarılması məsələsi qaldırıldı”, o dedi.
Onun sözlərinə görə, Moskva Ermənistan və Azərbaycan arasındakı kommunikasiya xətlərinin bərpasında daha çox maraqlıdır.
“Rusiya Ermənistana və Qarabağdakı hərbi bazasına Azərbaycandan giriş əldə etmək istəyir, Bakı isə Naxçıvan eksklavına quru dəhlizini təmin etmək istəyir. Ermənistan, istəsə, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə ilə sərhədlərini açaraq bu yeni reallıqdan faydalana bilər”, o bildirdi.
Üçtərəfli görüş daha çox gələcək iqtisadi perspektivlərə xidmət edir. Belə ki, iqtisadi sabitlik inkişafa aparan yeganə yoldur. TRT Dünya Araşdırma Mərkəzinin tədqiqatçısı Turan Qafarlı, 11 yanvar bəyanatının əhəmiyyətindən danışarkən bölgədə qarşılıqlı asılılıq və firavanlıq yolu ilə sabitliyə nail olunacağını söylədi.
Onun fikrincə, iqtisadi əlaqələr təkcə Ermənistan və Azərbaycanı deyil, digər regional gücləri də birləşdirəcəkdir.
“Nəqliyyat yollarının bərpası Şərqi Qərblə, Şimalı Cənuba birləşdirəcək daha böyük layihələrə xidmət edəcəkdir. Bu səbəbdən Qarabağda atəşkəs əldə edildikdən sonra hər hansı iqtisadi inkişaf sülhün davamlı olmasına ümid yaradacaqdır. Beləliklə, bazar ertəsi görüşünün nəticəsi irəliyə doğru atılmış bir addımdır və bölgənin yeni iqtisadi gələcəyini müəyyən edəcək işçi qruplarının yaradılmasına gətirib çıxaracaqdır”, o dedi.
Britaniyalı jurnalist Neil Vatson, “2021-ci ilin başlanğıcında, Azərbaycan və Rusiya prezidentləri ilə Ermənistan Baş naziri arasında bu üçtərəfli görüşün keçirilməsi vacib idi”, dedi.
Vatsonun fikrincə, erməni əhalisinin əksəriyyəti sülh müqaviləsinin imzalanmasına kəskin etiraz edir və münaqişənin davam etməsini istəyirdi. O, hesab edir ki, ermənilər Azərbaycan ərazilərinin qanunsuz işğalının Ermənistan iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdiyini, Azərbaycan və Türkiyə ilə sərhədlərin bağlanmasına və Rusiyadan açıq şəkildə iqtisadi asılılığa gətirib çıxardığını başa düşməlidirlər.
Xatırladaq ki, 10 noyabr bəyanatının 9 bəndini həyata keçirmək məqsədi ilə Ermənistan, vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və malların hər iki istiqamət üzrə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək üçün Azərbaycan Respublikasının qərb bölgələri ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrini təmin etməlidir, eyni zamanda Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında kommunikasiya əlaqələrini təmin etməlidir.
11 yanvar bəyanatının Ermənistan-Azərbaycan Sülh Prosesinə təsiri
11 yanvar bəyanatının Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə təsirlərindən danışan Hüseynov, Ermənistan və Azərbaycanın müxtəlif məsələləri həll etmək üçün birgə işçi qrupu yaratmaq barədə razılığa gəldiklərini söylədi.
“Diqqətçəkici məqam Ermənistan və Azərbaycanın vacib məsələləri həll etmək üçün birgə işçi qrupun yaradılmasıdır. Bəlkə də ekspertlər səviyyəsində yaradılacaq çox sayda birgə qruplar nəhayət düşmən əhval-ruhiyyəni azaldacaq, daha çox dialoqu inkişaf etdirəcək və danışıqlarda mürəkkəb məsələlərin həll yollarını axtaracaq”, o dedi.
Müqavilənin başlıca 'siyasi' təsiri, bunun Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münasibətlərdə 'status-kvonun' yeni xarakterini möhkəmləndirməsidir, Vatson, üçtərəfli bəyanatın sülh prosesində zəruriliyi barədə bildirdi.
“Ermənilər indi müharibə dövründən çıxaraq müharibədən dərhal sonra yaranmış emosiya və yoxsulluq dövrünə keçirlər. Artıq güllə və kasetli bombaları deyil, diplomatiya yolu ilə gələcəyin yol xəritəsi barədə razılıq əldə olunmasına çalışırlar”, o dedi.
“20 yanvar tarixinə qədər Azərbaycan və Ermənistan Baş nazirinin müavinləri və Rusiya hökumətinin sədr müavininin rəhbərlik etdiyi işçi qrup, azad edilmiş bölgələrdə nəqliyyat əlaqələri planını hazırlayacaq və bu, öz növbəsində ekspert alt qruplarını təşviq edəcək və təlimatlandıracaq. Vəzifələrin bu cür bölüşdürülməsi Sovet İttifaqının süqutundan bəri ilk dəfə üç ölkə təmsilçilərinin ümumi fayda üçün birlikdə çalışmasına imkan verəcək”, o qeyd etdi.
Türkiyə və İranın üçtərəfli bəyanata münasibəti
Digər bir vacib məqam isə regional güclərin, xüsusən də Türkiyə və İranın İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazdakı geosiyasi proseslərdəki rolundan ibarətdir.
Qafarlı, Türkiyənin Azərbaycanla birbaşa nəqliyyat əlaqəsinin olmasından məmnun olduğunu söylədi.
“Qarabağdan keçən köhnə dəmir yolu bərpa ediləcək və İğdırdan Naxçıvana çəkilən yeni yola birləşəcək. Türk yük maşınları və ticarət yolları, İrana tranzit ödənişləri etməyəcək və bu da iqtisadiyyatı artıma səbəb olacaq. Naxçıvan dəhlizi Bakı ilə Ankara arasındakı münasibətləri inkişaf etdirəcək və eyni zamanda Azərbaycanın təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı narahatlıqlarını azaldacaq”, o dedi.
“Digər tərəfdən, İran, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında böyük gəlirlərə malik tranzit rolunu da itirir. Bununla yanaşı, İran həm də Ermənistan və Rusiya ilə yeni marşrutlar əldə edəcək ki, bu uğur sayıla bilər. Buna görə də bəyanat, mürəkkəb oyunlar olmayacağı təqdirdə, adı çəkilən ölkələr üçün sərfəli sayıla bilər”, o dedi.
Hüseynovun fikrincə, həm Türkiyə, həm də İran Cənubi Qafqazın Rusiya üçün nə qədər həssas bölgə olduğunu dərk edir və onlar Moskva görüşünə və birgə bəyanata uyğun davranacaqlar.
“Türkiyə, 44 günlük müharibə boyunca Rusiyaya açıq şəkildə meydan oxuyarkən, bölgədəki kommunikasiya xətlərinin blokdan çıxarılması üçün daha çox səylərin göstərilməsini nəzərdə tutan bəyanatdan az-çox razı qalmalıdır. Meğri, Türkiyə və Azərbaycan üzərindən etibarlı və daha qısa quru dəhlizi əldə etməkdə çox maraqlı olanlar üçün ikitərəfli iqtisadi əlaqələri gücləndirə və birbaşa ticarətlərinin İran və ya Gürcüstandan asılılığını azalda bilər” o bildirdi.
Hüseynov, həmçinin bölgənin müharibədən sonrakı nizamında İranın uduzan tərəflərdən biri olduğunu vurğuladı.
“Bir çox digər aktorlardan fərqli olaraq, İran, əsasən türk əhalisinin yaşadığı şimal vilayətində daha güclü bir Türk ittifaqının yaranmasından başqa heç nə qazanmadı. Bundan əlavə, Cənubi Qafqazda inkişaf edəcək kommunikasiya xəttləri, onsuz da beynəlxalq səviyyədə təcrid olunmuş İranı kənarda qoyaraq potensial nəqliyyat dəhlizi rolunu azaltmaqla Ermənistana, Azərbaycana, Türkiyəyə və Rusiyaya fayda gətirir”, o dedi.
11 yanvar bəyanatının tətbiqi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tam həllindən asılıdır?
Bəzi ekspertlər iddia edirlər ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi tam həll olunmadan Ermənistanla Azərbaycan arasında iqtisadi və nəqliyyat kommunikasiya xətlərinin açılması qeyri-mümkündür.
Qafarlı, Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinin uğursuzluğunun səbəblərini Rusiyanın regiondakı siyasi maraqlarının davam etməsi ilə izah edib.
“Moskva qarşıdakı illərdə də münaqişədən yararlanmağa çalışacaq. Buna görə, münaqişənin tam həlli ilə yanaşı, Ermənistan və Azərbaycan arasında Rusiyanın müdaxiləsi olmadan ikitərəfli münasibətlərin yaradılması barədə razılığa gəlmək lazımdır. Bu, Qarabağda münaqişənin tam nizamlanmasına nail olmaq üçün qarşılıqlı inamın yaradılmasında ilk addım olardı. Əks təqdirdə, bölgə Rusiyanın müdaxilələrindən və siyasi ambisiyalarından əziyyət çəkməyə davam edəcək”, o dedi.
Buna baxmayaraq, Vatson hesab edir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tam həlli Azərbaycanla Ermənistan arasında iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin tam bərpa edilməsi üçün zəruri şərtdir.
Onun fikrincə İkinci Qarabağ müharibəsi və qan tökülmədən bu qeyri-mümkün olardı.
"Yaxşı olardı ki, indi tərəflər arasında real və xəyali maneələri aradan qaldırmaq üçün yenidənqurma istiqamətində danışıqlar və yol xəritələri hazırlansın", o bildirib.
Müsahibəni aldı: Yunis Abdullayev
Tərcümə: Gülnar Səlimova
