Rusiyanın Kazan şəhərində baş tutan 16-cı BRİCS sammiti təşkilatın tarixinin ən mühüm toplantılarından biri oldu. Belə ki,sammitdə ilk dəfə olaraq genişləndirilmiş iştirakçılar qrupu iştirak etdi. Səudiyyə Ərəbistanı, Malayziya, Türkiyə və digər ölkələrin potensial üzvlər kimi qəbul edilərək gələcək genişləndirilməsi ilə bağlı müzakirələr də sammitin gündəminə girdi.
Bu cür yüksək səviyyəli foruma ev sahibliyi etməyi Moskva üçün böyük diplomatik uğur hesab etmək olar. Qlobal liderlər Rusiya prezidenti Vladimir Putinə dəstəyini nümayiş etdirdi ki, bununla Qərbin Rusiyanı təcrid etmək strategiyasının süquta uğradığını gördük. Bütün BRİCS-ə üzv ölkələr təşkilatda mühüm rol oynasalar da, onlardan biri xüsusilə seçilir - dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı (alıcılıq qabiliyyəti baxımından isə birinci) və ABŞ-ın qlobal hökmranlıq baxımından əsas rəqibi olan Çin. Burada bir sual yaranır: BRİCS Çinin təsirini genişləndirmək üçün bir vasitədirmi? Və ya BRİCS ABŞ-ın hakim olduğu “Qlobal Şimal” a qarşı Çinin rəhbərlik etdiyi “Qlobal Cənub ittifaqı” na çevrilə bilərmi?
Çinin rəsmi açıqlamaları məsələ ilə bağlı daha fərqli rakurs təklif edir ki, aşağıda bu rakursdakı nüansları araşdıracağıq.
Çin üçün BRİCS nədir?
Anlamaq vacibdir ki, BRİCS öz üzvlərinə konkret öhdəliklər qoyan alyansdan çox dialoq platformasıdır. BRİCS-in Avropa İttifaqı kimi inteqrasiya olunmuş bir təşkilata çevrilməsi ehtimalı azdır. Müqayisə aktualdırsa, müzakirə forumu olaraq BRİCS G7-yə daha yaxındır.
Bunun bir neçə səbəbi var. Birincisi, BRİCS-ə üzv dövlətlər arasında müəyyən daxili ziddiyyətlər var və təşkilatda iştirak bu məsələlərin həll olunacağı mənasına gəlmir. Buna ən uğurlu nümunə kimi Çin və Hindistan arasındakı ərazi mübahisəsini hesab etmək olar.Təşkilat genişləndikcə ki, bu qaçılmaz görünür bu məsələlərin sayı daha da artacaq.
İkincisi, ittifaqların yaradılması və möhkəm strukturlaşdırılmış inteqrasiyalar Çinin xarici siyasət fəlsəfəsi ilə ziddiyyət təşkil edir- o, köhnə “blok ziddiyyəti” məntiqini “yeni beynəlxalq münasibətlər növü” –yəni, məcburi razılaşmalar olmadan ölkələr arasında tərəfdaşlıq münasibətlərinin inkişafı məntiqininlehinə rədd edir . Çinə görə Rusiya və Çin arasındakı münasibətlər bu yanaşmanın nümunəsidir və “ənənəvi ittifaqlardan daha güclü” hesab olunur .
Çin üçün tam suverenlik və digər ölkələrin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipi (və əksinə - daxili işlərinə xarici müdaxiləyə müqavimət göstərmək) hər şeydən vacibdir. Çin bu yanaşmanı digər ölkələrlə münasibətlərində ardıcıl olaraq tətbiq edir. Təsadüfi deyil ki, on ildən artıqdır mövcud olan “Kəmər və Yol” Təşəbbüsü inteqrasiya olunmuş ittifaqa çevrilməyib; sadəcə olaraq “təşəbbüs” olaraq qalır .
Təşəbbüsün “bəşəriyyət üçün ortaq gələcəyin icması” konsepsiyasının həyata keçirilməsi qarşılıqlı fəaliyyətə əsaslanan qeyri-məhdud sayda ölkələrin birgə inkişafını nəzərdə tutur. Bir tərəfdən inteqrasiyanı nəzərdə tutur (çünki o, kapitalın, malların və xidmətlərin transsərhəd hərəkətini liberallaşdırır); digər tərəfdən isə inteqrasiyanın bu forması iştirakçıların suverenliyinə hörmət edir və onların hansı beynəlxalq təşkilatlara qoşulmalı olduqlarını diktə etmir.
Çinin xarici siyasət fəlsəfəsi müxtəlif inteqrasiya təşəbbüslərində iştirakını istisna etmir; əslində onlara müsbət baxır. BRICS də onlardan biridir.
Çin üçün BRİCS ilk növbədə Pekinin qlobal məsələlərə dair öz perspektivini digər xalqlara çatdıra və müxtəlif məsələlərdə mövqeləri əlaqələndirə biləcəyi platforma rolunu oynayır. Son nəticədə digər ölkələrin BRİCS-ə üzvlüyü (onların çoxu Çinlə mürəkkəb münasibətlərə malikdir) onların Çinə qarşı düşmənçilik edə biləcək Qərb koalisiyalarına cəlb edilməsinin qarşısını almaq üçün qoruyucu rol oynayır.
Bu yanaşma Çinin hər hansı formada hökmranlıq etmək ehtimalının qarşısını alır. Pekin öz “cib ittifaqını” yaratsaydı , bunu öz şərtləri ilə edəcək və iqtisadi cəhətdən Çindən asılı olan dövlətləri dəvət edərdi. Rusiya və Hindistan isə bu kateqoriyaya qətiyyən uyğun gəlmir.
Çinin BRICS-ə ehtiyacı varmı? Bir mənalı olaraq,hə.
BRİCS çərçivəsində Çin üçün əsas maraqlara de-dollarizasiya, Dünya Bankı və BVF-yə alternativlərin yaradılması və Qlobal Cənubun Qərb institutlarından asılılıqdan qurtulmasına yardım etmək daxildir. BRICS platforması bu təşəbbüsləri qlobal miqyasda asanlaşdırır və onların bir regiondan kənara çıxmasını genişləndirməklə yanaşı, tərəfdaşların Çinin genişlənməsi ilə bağlı potensial risklərlə bağlı narahatlıqlarını minimuma endirir.
Bu baxımdan, BRİCS-ə nə qədər çox ölkə qoşulsa, bir o qədər yaxşıdır. Rusiya kimi Çin də BRICS ölkələrinin əhali və müxtəlif iqtisadi göstəricilərə görə G7 ölkələrini necə üstələdiyini göstərən qrafikləri bəyənir. Bu, Çinin dünya tarixinin hazırkı mərhələsinə keçmiş müstəmləkələrin və yarımmüstəmləkələrin yüksəlişi ilə xarakterizə olunan “görünməmiş dəyişiklik” kimi baxışı ilə üst-üstə düşür.Çin bu dəyişikliklərin dünyanın xeyrinə olduğunu düşünür.
Lakin bu o demək deyil ki, Çin BRİCS-i yalnız anti-Qərb bloku kimi görür. O, həmçinin Qərblə əlaqə qurmağa və “bəşəriyyət üçün ortaq gələcək icması” ruhunda qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə ümid edir .
Təbii ki, bu nöqtədə Aİ ölkələrinin, Avstraliyanın və ya Kanada kimi Çinlə münasibətləri gərginləşmiş dövlətlərin BRİCS-ə qoşulmasından söhbət getmir. Bununla belə, “Kəmər və Yol” Təşəbbüsünün coğrafi genişlənməsini nəzərə alsaq, məlum olar ki, Çin inteqrasiya məsələlərində çeviklik və açıqlıq nümayiş etdirir. Rəsmi Pekin hamı ilə əməkdaşlıq etməyə hazırdır.
Bu perspektiv Çinin BRİCS-dən ABŞ-a qarşı mübarizə vasitəsi kimi istifadə etmədiyini göstərir. Əksinə, təşkilat genişləndikcə onun “hərbi-siyasi ittifaq” a çevrilmə ehtimalı azalır. Lakin, yuxarıda izah etdiyimiz kimi, Çin üçün bu, çatışmazlıq yox, üstünlükdür.
Çinin BRICS-də iştirakı Rusiya üçün niyə vacibdir?
Çinin yanaşması Moskvanın siyasi strategiyası ilə üst-üstə düşür. Qərar qəbuluna gəldikdə Çin BRİCS-də dominant mövqe tutmur; bütün qərarlar qarşılıqlı konsensusla qəbul edilir və Rusiyanın təsiri Çinin təsiri ilə bərabərdir.
Bununla belə, Çinin iştirakı BRİCS-i (çin dilində “jinzhuang” və ya “qızıl kərpic” olaraq adlandırılır ) tez-tez Qərbin “qızıl milyard” adlandırdığı real alternativ edir .
Çin olmadan BRICS iqtisadi baxımdan qlobal əksəriyyətin maraqlarını təmsil edə bilməz.
Çin əksər BRICS ölkələri üçün əsas ticarət tərəfdaşı və investor rolunda çıxış edir. Beləliklə, BRİCS üzvləri arasında ticarəti sadələşdirməyə yönəlmiş təşəbbüslər yalnız Çini cəlb etdikdə əhəmiyyətli fayda verə bilər. Milli valyutalara keçid və ya SWIFT sisteminə alternativlərin yaradılması təklifləri Çinin iştirakı olmadan mənasız olardı.
BRİCS ilə əlaqəli investisiya layihələri də Çinin olmadan əhəmiyyətini itirir. Baş ofisi Şanxayın Lujiazui maliyyə rayonunda yerləşən Yeni İnkişaf Bankı əsasən Çin kapitalı tərəfindən maliyyələşdirilir. Buna Rusiyadakı layihələrinə kiçik tarixi şəhərlərin davamlı inkişafı üçün kredit xətləri, Volqa hövzəsi şəhərlərində su təchizatı sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, Arktika regionunda nəqliyyat və logistika infrastrukturunun gücləndirilməsi daxildir.
Bir sözlə, Çinin iqtisadi resurslarına çıxış Rusiya da daxil olmaqla, BRİCS-in hazırkı və potensial üzvləri üçün xüsusilə cəlbedicidir. Bu giriş birbaşa deyil, BRICS vasitəsilə “süzgəcdən keçirildiyi” üçün bu, təkcə Qərbdən deyil, həm də Çindən maliyyə institutlarından asılılıqla bağlı riskləri azaltmağa kömək edir.
Daha da önəmlisi odur ki, Rusiya və Çinin BRİCS-də birgə iştirakı onların ikitərəfli strateji tərəfdaşlığının təsirini artırır ,həmçinin onu çoxqütblülük əsasında yeni dünya nizamının qurulması üçün onurğa sütununa çevirir.
Rusiya bütün BRİCS ölkələri ilə sıx tərəfdaşlıq edir, lakin Çin qabaqcıl texnologiyaların inkişafı baxımından Qərbə meydan oxumağa qadir olan BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü kimi onlardan seçilir. Rusiya və Çinin qlobal siyasətin gələcəyi ilə bağlı ortaq baxışı, onların danışıqlar aparmaq və fikir ayrılıqlarını həll etmək bacarığı (bütün suveren dövlətlər kimi onlarda da var) və digər dövlətlərlə əməkdaşlığa açıq olması BRİCS-in əsasını təşkil edir.
Rusiya və Çin arasındakı strateji tərəfdaşlıq onların liderləri tərəfindən dəfələrlə “qlobal səhnədə əsas sabitləşdirici amillərdən biri” kimi təsvir edilib . BRICS daxilində isə bu stabilləşdirici təsir daha da dərinləşir.
Qərbin Rusiyaya əhəmiyyətli təzyiqləri qarşısında BRİCS çərçivəsində Çinlə əməkdaşlıq Moskva üçün yeni məna kəsb edir. Putin və Çin prezidenti Sin Jipin ikitərəfli sammitdə görüşəndə Qərb mediası bunu “iki avtokratiyanın ittifaqı” kimi təqdim edir. Lakin onlara BMT-nin Baş Katibi Antonio Quterreş, Hindistanın Baş naziri Narendra Modi, Cənubi Afrika Respublikasının Prezidenti Siril Ramafosa və digər qlobal liderlər qoşulduqda, bu propoqanda təsirini itirir.
Bu yaxınlarda Kazanda keçirilən BRİCS sammiti sübut edir ki, Rusiya ilə Çin arasında münasibətlər həmişə olduğu kimi möhkəmdir. Bu tərəfdaşlıq ağa və tabeçilik əlaqəsi kimi yox, əksinə, digər xalqlarla əməkdaşlığı təşviq edən bərabərhüquqlu, qarşılıqlı, faydalı bir ittifaqdır. Xoşbəxtlikdən, belə tərəfdaşlıqlar üçün müvafiq çərçivə artıq mövcuddur və genişlənməyə davam edir.
Müəllif : İvan Zuenko - Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (MGIMO) Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
Mənbə : RussianToday
