1918-ci ilin may ayında istiqlaliyyətini yenicə elan edən şərqin ilk demokratik respublikasında Bakı da daxil olmaqla, ətraf bölgələr və ölkə ərazisinin bir hissəsi hələ də erməni-bolşevikləri nəzarəti altında idi. Nə milli ordusu, nə də silah-sursatı olan istiqlalının tumurcaqları yenicə çiçək açan gənc dövlətin qardaş dayağına, dost harayına ehtiyacı var idi. Məhz bu səbəbdəndir ki, Cümhuriyyət müvəqqəti olaraq Gəncəyə köçürülür. Süquta uğrasa da Bakı nefti uğrunda mübarizədən əl çəkməyən Rusiya imperiyası tarixin istənilən dövürlərində olduğu kimi yenə də xarici müttəfiqləri ilə birləşərək Bakını onun əsl sahiblərindən - Azərbaycan türklərindən birdəfəlik almaq istəyirdilər. 1918-ci ilin martında törədilmiş soyqırımı hadisəsi də bu məqsədlə törədilmiş cinayətlərdəndir. Şaumyanın rəhbərliyində olan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin hərbi dəniz komissarı Korqanov iyunun əvvəllərində Gəncə üzərinə hücum əmri verir. Sayı 13 minə çatan və döyüşçülərinin böyük əksəriyyəti daşnak partiyasının üzvləri olan qırmızı ordu hissələri iyunun 12-də Hacıqabul istiqamətindən əməliyyatlara başlayır, Göyçay, Ağsu, Kürdəmir, Hacıqabul işğal olunur. Bu döyüşlərdə qeyd edək ki, əsas döyüşçü qüvvə silahlı ermənilər və daşnaklar idi.
Həmin vaxt Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında imzalanan dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsinin şərtlərinə görə Azərbaycan türklərini bolşevik istilasından və ermənilərin törətdikləri qətliamlardan xilas etmək üçün türk ordusu vəziyyətə müdaxilə edə bilərdi. Sultan vaxt itirmədən öz yavəri Nuru paşanı Bakıya göndərir. Azərbaycanda Nuru paşa böyük sevinclə qarşılanır. O, 30 nəfər zabit və 25 nəfər təlimatçısı ilə İrana - Təbrizə, oradan da Qarabağa gəlir. Əhali türk mücahidlərini Yevlaxda gül-çiçəklə, duz-çörəklə qarşılayır. AXC Nazirlər Şurasının qərarı ilə iyunun 20-də bütün ölkə ərazisində hərbi vəziyyət elan olunur. Tarixin məhz bu günü 15 sentyabr türk hərbi birləşmələrindən, Azərbaycan Milli Korpusundan və çoxsaylı xalqın igid oğullarından formalaşan Qafqaz İslam Ordusu Bakının işğaldan azad olunması hərəkatı ilə tarix yazır.
İyunun 27-dən iyulun 1-nə qədər Göyçay yaxınlığında keçən qanlı döyüşlərdə Qafqaz İslam Ordusu bolşevik-daşnak qüvvələrini tutduqları mövqelərdən qovub çıxarır və geri çəkilməyə məcbur edir. Cəbhənin sağ və sol cinahlarında türk əsgərləri, mərkəzdə isə polkovnik Səlimovun komandası altında yeni yaranmış Azərbaycan hərbi birləşmələri döyüşür. Bolşeviklərə qarşı mübarizəni gücləndirmək və Bakıya doğru hərəkəti sürətləndirmək üçün Nuru paşa islahatlar aparır, ordunu iki cinahda yenidən qruplaşdırılır. Canlı qüvvə və texnika sarıdan güclü olsa da, bolşevik ordusu döyüşlərin dördüncü günü geri çəkilib məğlubiyyətlə barışmalı olur. İyul ayının ortalarında Göyçay, Ağsu, Salyan və Kürdəmir rayonları bolşeviklərdən təmizlənir. Artıq milli hərbi hissələrimizlə Bakı arasında 80-90 km məsafə vardı. Bakının azadlığı isə Şamaxının qurtuluşundan keçirdi. Hərbi imkanlarını bir yerə toplayan qəhrəman Nuru paşa Bakının azad olunması planlarını düşünürdü. Türkün şücaəti və Milli Ordumuzun əzmi ilə Bakının fəthi daha da yaxınlaşır. Vəziyyətin nə dərəcə ağır olduğunu göstərmək istəyən Şaumyan Leninə göndərdiyi teleqramda: "Bakını Rusiya üçün qoruyub saxlamaqdan ötrü təcili qoşun göndərilməsi zəruridir. İsrarla xahiş edirəm: nizami qoşun hissələrinin gətirilməsi üçün təxirə salınmadan tədbirlər görün. Bizə qarşı nizami türk ordusu vuruşur. Orada alman təlimatçılar da var" yazaraq yardım istədi.
Və həmin gün, o şanlı tarix 15 sentyabr saat 9-00-da Bakı şəhəri Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən işğaldan azad edildi. Minlərlə türk və Azərbaycan oğullarının şəhid qanı bu torpaqlarda əbədi hüzura qovuşdu. Həmin günü illərdir öz milli və mənəvi dəyərlərini illərdir daxilində yaşayan xalqımızla yanaşı bütün islam aləmi bayram günü kimi qeyd edir. Qurbanlar həm bayram, həm də Bakının işğaldan azad edilməsi münasibətilə kəsilir. Nuru paşa sentyabrın 16-da parad qəbul edərək təntənəli şəkildə Bakıya daxil oldu. Şəhərin türk-müsəlman əhalisi qəhrəman türk ordusunu və general-leytenant Nuru paşanı sevgiylə, gül-çiçəklə qarşılayır.
Paytaxt işğaldan azad edildikdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti sentyabrın 17-də dərhal Gəncədən Bakıya köçür. Vəziyyəti nəzarət altında saxlamaq istəyən ingilislər heç bir müqavimət göstərmədən geri çəkilmək məcburiyyətində qalırlar.
Hər zaman olduğu kimi bu qələbə də şanlı tariximizə ucladıqları şəhadət zirvəsiylə 1130 şəhidimizin qanı ilə yazılır. Tək millət iki dövlət olan Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığını əbədi ilmələrlə bir-birinə toxuyan müstəqilliyimiz və ərazi bütövlüyümüz uğrunda şəhid olan türkiyəli qardaşlarımızın bir çox bölgəmizdə məzarları var. Var olduqca müstəqil Azərbaycan qədir bilən xalqımız tərəfindən şəhidlərimiz hər zaman anılacaq, ehtiramla yad ediləcəkdir.
Elsevər Məmmədov
Araşdırmaçı jurnalist
