Məlumatın hər zaman daha böyük bir gücə sahib olduğu zamanda heç düşünmədən deyə bilərəm ki, ən böyük təhlükələrdən biri əsassız və qərəzli - dezinformasiyaların yayılmasıdır. Xüsusən son iki il ərzində mahiyətcə boşluq ifadə , sözün həqiqi mənasında gündəm olan və hətta deyərdim ki, gündəmi formalaşdıran əsassız, saxta xəbərlərin yayılması geniş vüsət alıb. 

Maraqlıdır, bəs,  beynəlxalq terminlə desək, fake xəbərlərin təsirindən necə yayına bilərik?  Günbəgün öz gücünə güc qatan təhlükənin perspektivini necə azalda bilərik?

Məlumatların əldə olunması…

Şüur hər zaman insanı canlılar aləmindən ayıran ən ən önəmli keyfiyyətdir. Bu şüur tarix boyu bəzən güc, bəzən də hökmranlıq kimi özünü göstərib. Nəinki yaşadığımız dünya hətta bəşəriyyətin tarixi, kainata dair hər bir məlumat sahib olduğumuz biliyin təsiri ilə yazılıb və yazılmağa da davam edir. Məlumatı yüksək səviyyədə olan cəmiyyətlər daim inkişaf edir və tarixdə silinməz izlər buraxırlar. Sahibinə dünyanın bütün nemətlərinə çıxış imkanı verən “elm” qüdrətinə sahib olanlar həmişə bir addım öndə olurlar.

Dezinformasiyanın cəmiyyətlərin şüurunda yaranan qavrayışlara və qərar vermə proseslərinə təsiri rəqəmsal dünyada məlumatların etibarlığının müzakirə edilməsinə səbəb olmaqla yanaşı, real məlumatlara çatma yollarının axtarışını da artırıb. Cəmiyyətlərin təhrif olunmuş məlumatların yaratdığı qavrayışlarla asanlıqla idarə olunmasının qarşısını almaq üçün media savadlığı kimi anlayışlar həyatımıza daxil olub və informasiyanın virtual formasının nə dərəcədə real və doğru olduğu daimi müzakirə mövzusuna çevrilib.

Ancaq qədim cəmiyyətlərdə biliyə sahib olanlarla ondan xəbərsiz olanlar arasında ciddi uçurum olduğu halda, bugünkü dünyada bu vəziyyət fərqli bir hal alıb. Hazırda inkişaf edən kommunikasiya texnologiyaları ilə informasiya tarixdə heç vaxt olmadığı qədər dövriyyəyə buraxılır. Yəqin ki, bir çox mütəfəkkir yaşadığımız dövrü bu səbəbdən “informasiya əsri” adlandırıb. Təbii ki, informasiya dövriyyəsinin bu qədər asan olduğu, onu istehsal edənlərin və istehlakçılarının çox olduğu bir dünyada təhrif olunmuş məlumatların (dezinformasiyanın) yaratdığı nəticələr, təəssüflər olsun ki, həqiqi məlumatların yaratdığı nəticələrdən daha təsirli olur.

İnformasiyanın təhrif olunmasından sonra ortaya çıxan nəticələrin böyüklüyü informasiyanın gücünü sübut etsə də, reallıq fenomenində aşınmaya da səbəb oldu. Nəzərdə tutulan qavrayışı yaratmaq üçün təhrif olunmuş məlumatlarla hazırlanmış reallıqlarla baş-başa qaldıq. Sosial iradənin kütləvi informasiya vasitələri ilə ictimai rəyi ani formalaşdırması nəticəsində yaranan “güc” idrak anlayışını hər zamankindən daha çox ön plana çıxardı. Dezinformasiyanın gücü və əhəmiyyəti də məhz bununla ortaya çıxdı. İdarə olunması ən asan cəmiyyətlər kimi görülən demokratik cəmiyyətlərdə proses an etibarı ilə belə işləməyə başladı; İnformasiya əldə edin, onu dezinformasiyaya çevirin, yaranan qavrayışla ictimai rəy yaradın və ictimai rəyin gücü ilə nəticə əldə edin.

Dezinformasiyanın cəmiyyətlərin şüurunda yaranan qavrayışlara və qərar vermə proseslərinə təsiri rəqəmsal dünyada məlumatların etibarlılığının müzakirə edilməsinə səbəb olmaqla yanaşı, real məlumatlara çatma yollarının axtarışını da artırdı. Cəmiyyətlərin təhrif olunmuş məlumatların yaratdığı qavrayışlarla asanlıqla yönləndirilməsinin qarşısını almaq üçün media savadlılığı kimi anlayışlar həyatımıza daxil oldu və bununla da informasiyanın virtual formasının nə dərəcədə real və doğru olduğu müzakirə mövzusuna çevrildi.

Dilimizə fransız dilindən keçən və müasir dünyada tez-tez istifadə olunmağa başlayan bu sözün mənasına baxdığımızda “təhrif olunmuş məlumat” olaraq qarşımıza çıxır. Halbuki dezinformasiya müxtəlif sahələrdə və müxtəlif məqsədlər üçün çox fərqli texnikalardan istifadə etməklə həyata keçirilir. Sözün mənası məqsəd və niyyətləri ehtiva etmədiyi üçün dezinformasiya anlayışını tam izah edə bilməz. Çünki qeyd olunan təhrifin qəsdən təhrif edilməsi dezinformasiya adlanır.

Yazımın əvvəlində qeyd etdiyim kimi xüsusilə son zamanlar kütləvi informasiya vasitələrində baş verən proseslərlə dezinformasiyanın əhəmiyyəti daha da artmışdır. Cəmiyyətimizdə xalqın iradəsinin təzahürü kimi meydana çıxan ictimai rəy; Məlumatın böyük kütlələrə tez çatması və fərdlərin bu məlumatlara reaksiyalarının öyrənilə bildiyi üçün dəyər qazanmışdır. Bu səbəbdən də sosial medianın demokratikləşməyə əhəmiyyətli “töhfə verdiyi” bir çoxları tərəfindən qəbul edilir.

Dezinformasiyanın Dağıdıcı Təsirləri Ola bilər

Dezinformasiyanın gücü informasiyanın yaratdığı gücdən heç də az deyil. İnformasiya bir növ güc meydana gətirdiyi kimi, dezinformasiya da doğru olub-olmamasından asılı olmayaraq bir məlumatdır və bunun ciddi nəticələri ola bilər. Xüsusən də ictimai rəyin gücünün qərar qəbul etmə proseslərinə təsir etdiyi cəmiyyətlərdə dezinformasiyanın əhəmiyyəti artır, çünki çoxluğun sahib olduğu informasiya ictimai rəy yaradır. Sosial media kimi informasiyanın ani dövriyyəyə buraxılmasına imkan verən texnologiyaların mövcudluğu çox geniş bir coğrafiyanı əhatə etməklə güclü təsir gücünə malik ola bilir.

Sosial medianın mövcudluğu:

Yüksək keyfiyyətli kamera, mobil internet bağlantısı, video montaj və s. Asan əməliyyatları təmin edən tətbiqlərlə cib telefonları məlumat və vizual məzmunun istənilən vaxt, hər yerdə paylaşılmasını sürətləndirdi və beləliklə, vətəndaşların ani, sürətli və vizual məzmuna əsaslanan məlumatları ötürməsinə şərait yaratdı. Xüsusilə, Facebook və Twitter kimi sosial şəbəkələrə bu cihazlarla daxil olmaq imkanı ani məlumat mübadiləsinin geniş auditoriyaya çatmasına yol açdı. Beləliklə, ictimai maraq doğuran hadisələrin və ya hadisələrin reallıqları ən sadə formada cəmiyyətin bütün təbəqələri üçün əlçatan olmuşdur.

Sosial media dezinformasiyanın ən çox yayıldığı məkan kimi göstərilsə də, xüsusilə də kütləvi informasiya vasitələrinin texnoloji imkanları ilə dezinformasiyanın reallığa təkamülündə mühüm dinamika kimi ortaya çıxır. Bununla belə, müsbət görünən bu vəziyyət daha təhlükəli bir mərhələyə çevrilir.

Nəticə:

Bu gün virtual dünyanın xaotik quruluşunun yaratdığı əsas problemlərdən biri kimi dezinformasiya ortaya çıxır. Bu problemi aradan qaldırmaq və dezinformasiyanın reallığa çevrilməsinə şərait yaratmaq mövcud vəziyyətə görə əlbəttə çox çətindir amma mümkünsüz deyil. Bununla belə, hazırda onun zərərli təsirlərini minimuma endirmək üçün müəyyən addımlar atılır.

Gəlin ümid edək ki, dəyişikliyin başgicəlləndirici sürətinə ayaq uydurmağa çalışan bəşəriyyət, istehsal etdiyi ixtiranın yenidən özünə zərər verməsinin qarşısını alacaq alternativlər tapmaqda gecikməyəcək. Ən yaxşı alternativ həll yolunun isə media savadlılığı olduğunu söylərsəm hər halda yanılmaram. Media savadlılığı təlimlərinin daha ciddi şəkildə aparılması və bununla da şüurlu istifadəçilərin artırılması günümüzdə və mövcud vəziyyətdə hər zamankindən daha vacibdir.

Elsevər Məmmədov

Araşdırmaçı jurnalist