Suriyanın siyasi tarixi yeni mərhələyə qədəm qoyur: Əsəd rejiminin devrilməsi yalnız Suriyada yox, bütün Yaxın Şərqdə və beynəlxalq arenada böyük rezonans doğurub. On ildən çox davam edən vətəndaş müharibəsi, milyonlarla insanın həyatına təsir edən humanitar böhran, iqtisadi geriləmə və beynəlxalq güclərin maraqlarının toqquşduğu bu ölkədə Əsədin devrilməsi tarixin gedişatını dəyişdirə biləcək dönüş nöqtəsidir.
Ancaq bu dəyişiklik sadəcə rejimin dəyişməsi ilə məhdudlaşmır; əsl məsələ rejimdən sonrakı dövrdə nə baş verəcəyidir. Tarix göstərir ki, avtoritar liderlərin devrilməsi çox vaxt yeni problemlər gətirir. Əsədin devrilməsi ilə yaranan hakimiyyət boşluğu Suriyanı yeni siyasi böhranlarla üz-üzə qoya bilər. Müxtəlif etnik və dini qruplar arasında illərdir davam edən gərginliklər, xarici güclərin ölkə daxilində artan təsiri və davamlı sanksiyalar Suriyanın gələcəyini qeyri-müəyyən edən amillərdən sadəcə bir neçəsidir.
Bu gün qarşımızdakı suallar daha çoxdur: Suriya yeni siyasi sistem qurmağa hazırdırmı? Bəşər Əsədin devrilməsi sülh və sabitlik gətirəcək, yoxsa yeni münaqişələrə yol açacaq? Hakimiyyətə hansı qruplar gələcək və müxalifət qruplarının komanda kimi işləməsi mümkün olacaqmı? Ən əsası isə, dağıntılar altında qalan Suriya ayağa qalxa biləcək?
Suriya on ildən artıq davam edən üsyanın fonunda artı adi ölkədən daha artığına çevrilib; o, regional və beynəlxalq güclərin maraqlarının kəsişdiyi geosiyasi şahmat taxtasıdır. Bu taxtanın fiqurları – ABŞ, Rusiya, Türkiyə, İran, Avropa İttifaqı və ərəb ölkələri –Suriyanın gələcəyini müəyyən etmək üçün bir-biri ilə mübarizə aparır. Əsədin devrilməsi ilə bu mübarizənin daha da mürəkkəbləşəcəyi gözlənilir.
Eyni zamanda, bu dəyişiklik Suriya xalqı üçün də tarixi şansdır. Uzun illər ərzində müharibənin dağıntıları altında qalan milyonlarla suriyalı üçün bu yeni dövr daha yaxşı həyat şəraiti, siyasi sabitlik və sosial birlik üçün ümid işığıdır. Ancaq bu ümidin reallığa çevrilməsi üçün daxili və beynəlxalq səviyyədə koordinasiyalı və məqsədyönlü səylər tələb olunur.
Bu məqalələr seriyasında Bəşər Əsədin devrilməsindən sonra ölkənin gələcəyi ilə bağlı hələ də aktual olan 10 əsas məsələni daha dərindən analiz edəcəyik. Bu sualların cavabı təkcə Suriyanın yox, Yaxın Şərqin də taleyini müəyyənləşdirəcək.
Birinci Bölmə
Yeni Siyasi Rejim: Qurtuluş, yoxsa Yeni Avtokratiya?
Bəşər Əsədin devrilməsi ilə Suriyada yeni siyasi sistem qurmaq zərurəti ortaya çıxır. Lakin bu, göründüyü qədər sadə deyil. Suriyanın siyasi strukturu on illərlə Əsəd ailəsinin idarəçiliyi altında formalaşıb və bu sistemin birdən-birə dəyişdirilməsi həm daxili, həm də beynəlxalq səviyyədə bir sıra mürəkkəb problemləri özü ilə gətirir.
Əsas sual budur: Suriyanın gələcək siyasi sistemi necə olacaq?
Demokratiya Arzuları və Real Əngəllər
Suriya xalqının böyük bir hissəsi demokratik sistemə keçidi dəstəkləsə də, bu məqsədə çatmaq üçün ciddi əngəllər var. Əsəd rejiminin süqutu ilə bağlı ümumi razılığa gəlinmiş ola bilər, lakin yeni idarəetmə forması haqqında ortaq mövqe yoxdur. Müxalifət fraksiyaları arasında fikir ayrılıqları, müxtəlif ideologiyalar və liderlik ambisiyaları demokratiyanın qurulması prosesini çətinləşdirir. Daha da önəmlisi, Suriyada siyasi mədəniyyətin demokratik dəyərlərlə yenidən formalaşdırılması uzun illər tələb edə bilər.
Etnik və Dini Balansın Çətinlikləri
Suriyada müxtəlif etnik və dini icmalar mövcuddur: ərəblər, kürdlər, türkmənlər, druzlar, şiələr, sünnilər və digər azlıqlar. Əsəd rejimi dövründə şiə aləviliyi üstünlük təşkil etdiyi üçün sünni əhalisinin böyük bir hissəsi uzun illər siyasi proseslərdən uzaqda qalıb. Yeni rejim bu qədər fərqli qrupların istək və ehtiyaclarını necə balanslaşdıracaq? İstənilən yeni siyasi sistem etnik və dini qrupların hüquqlarını bərabər şəkildə təmin etməlidir. Əks halda münaqişələr yenidən alovlana bilər.
Federalizm, yoxsa Mərkəzləşmiş Hakimiyyət?
Yeni siyasi sistemin federalizmə əsaslanıb-asaslanmayacağı mübahisə doğuran məsələlərdən biridir. Kürd bölgələrinin muxtariyyət arzusu, Türkiyənin bu arzulara qarşı sərt mövqeyi və digər əyalətlərin öz maraqları federal sistemin qurulmasını çətin, amma zəruri edə bilər. Mərkəzləşmiş hakimiyyətin yaradılması da mümkündür, amma bu modelin uğuru da sual altındadır .
Yeni Suriyanı Kimlər İdarə Edəcək?
Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra yeni rəhbərlik strukturları necə formalaşdırılacaq? Əsədin yaxın ətrafında olanlar və ya rejimlə əməkdaşlıq edən məmurlar idarəetmə prosesindən tamamilə kənarlaşdırılacaqmı? Bu, yeni liderlik qrupunun legitimliyinə və səmərəliliyinə təsir göstərə bilər. Beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, köhnə rejimlə tam ziddiyyət təşkil edən yeni hakimiyyət formalaşdırılanda, keçid dövrü daha mürəkkəb olur.
Beynəlxalq İctimaiyyətin Rolu: Konstruktiv Tərəfdaş, yoxsa Manipulyator?
Suriyanın yeni siyasi sistemi formalaşdırılarkən beynəlxalq ictimaiyyətin rolu əhəmiyyətli olacaq. ABŞ, Avropa İttifaqı, Rusiya və regional güclər prosesdə təsirli aktorlar kimi çıxış edəcəklər. Lakin bu güclərin maraqları Suriyanın daxili problemlərini həll etməkdən daha çox, öz geosiyasi strategiyalarını gücləndirməyə yönələ bilər. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar vasitəçi rolunu gücləndirə biləcəkmi, yoxsa proses yenidən “proksi müharibə” arenalarından birinə çevriləcək?
Yeni Konstitusiyanın Hazırlanması
Siyasi keçid prosesində ən mühüm addımlardan biri yeni konstitusiyanın hazırlanmasıdır. Bu konstitusiya ölkənin yeni idarəetmə modelini, insan hüquqlarını, azlıqların hüquqlarını və hüquqi normaları müəyyən edəcək. Lakin konstitusiya prosesində hansı qrupların iştirakı təmin ediləcək? Onların maraqları arasında kompromis əldə oluna biləcəkmi? Keçmiş təcrübələr göstərir ki, konstitusiya prosesində iştirak etməyən tərəflər uzunmüddətli sabitlik üçün təhdid yaradır.
Şahlar RUHİ
